1- تحقيق و تصحيح متون كهن، عمدتا به شيوه ي «متن - محور» انجام شده است و مي شود. از اين رو، گاهي يك متن مفصل كامل به دست تحقيق و تصحيح سپرده مي شود كه در قالب كتاب ارائه مي شود. گاهي اين متن، مختصر است كه در حد رساله عرضه مي شود. و گاهي - به هر دليل - گزيده يا بخشي از متن، تحقيق و تصحيح و منتشر مي شود. به هر حال، محور اصلي، يك متن مشخص است.

2- يك شيوه ديگر براي تحقيق و تصحيح متون، شيوه ي «موضوع - محور» است. در اين شيوه، موضوع به عنوان محور قرار مي گيرد، نه يك متن مشخص. به بيان ديگر، در اين شيوه، در جست و جوي موضوعي خاص، كند و كاوي در متن صورت مي گيرد. در پي آن موادي انتخاب مي شود: گاهي يك متن كامل (مختصر يا مفصل)، گاه فصل يا بخشي از يك متن يا مقدمه يا خاتمه ي آن، و گاه حواشي يك متن (يادداشت هاي صفحات آغاز و انجام، وقفنامه ها، برخي از حواشي كه توسط مصنف يا غير او نوشته مي شود).

سپس گزينش اين مواد، تحقيق و تصحيح آنها (حتي الامكان بر مبناي چند نسخه)، تدوين آنها به شيوه اي خاص (مثلا به ترتيب زماني، جغرافيايي، ريز موضوع و...) و سرانجام، انتشار آنها انجام مي شود.

3 - اين شيوه، فوايد و ثمراتي در پي دارد. از جمله:

1 - 3. انتشار بخش هايي از آثار كهن، كه گاه، حتي در صورت انتشار كامل آن اثر، به آن توجه نمي شود. مانند: وقفنامه ها، يادداشت هاي صفحات آغاز و پايان نسخه ها و مانند آن ها، با وجود فوائدي كه در آن است.

2 - 3. گاهي امكانات و زمينه براي نشر كامل يك اثر كهن فراهم نيست. در اين حال، تحقيق و تصحيح و نشر بخشي از آن اثر، مي تواند ارزش، انگيزه، شيوه و ويژگي هاي آن را به اهل تحقيق بشناساند.

3 - 3. گرد آوري مواد پراكنده (جمع الشتات) حول يك محور، تا پژوهشگران به كمك آن به نكات تازه دست يابند. تحليل و بررسي تاريخي درباره ي يك موضوع، جرقه هايي كه در فكر اهل نظر زده مي شود و دستاوردهايي كه نتيجه ي صيد شكار ذهن هاي وقاد است، نمونه هايي از اين نكات تازه است.

4 - 3. گاهي برخي از اين نكات كه در حاشيه ها ثبت شده، فرآورده ي فرآيندي پژوهشي دراز مدت براي نويسنده ي آن كتاب و رساله بوده كه در قالب عباراتي كوتاه نوشته شده، بدون اين كه نويسنده، فرصت تبيين آن را به تفصيل داشته باشد، يا آن را در كسوت كتاب يا رساله اي عرضه كرده باشد.

انتشار همين نكات كوتاه و مفيد - كه همچون در، كوچك و قيمتي است - دريچه هايي را به روي انديشه ي اهل نظر مي گشايد، كه بسياري از نوآوري هاي علمي، مديون همين گونه نكات بديع و كوتاه است.

5 - 3. از آن جا كه نكات مورد نظر در اين روش تحقيق، غالبا نكات كوتاه و كم حجم است، محققان مختلف مي توانند در چنين فرآيندي شركت كنند. بدين گونه، از امتيازات كار جمعي نيز مي توان بهره گرفت، كه در تحقيق متن - محور، غالبا چنين امكاني وجود ندارد. بايد دقت شود كه فرصت هاي محدود محققان و تعهدات علمي گوناگون آنها، امكان سرمايه گذاري زماني طولاني را از آنها مي گيرد. در اين حال، بسياري از نكات مهم ولي كم حجم، ناگفته مي ماند و راه هاي پيموده ي پيشين، ديگر بار، از اول آغاز مي شود. ولي در شيوه ي موضوع - محور، با استفاده از وقت هاي مختصر پژوهشگران به روش كار جمعي، پشتوانه ي عظيم تجربه هاي علمي آنها به ثمر مي نشيند و نتايج مفيدي مي دهد.

4 - اين شيوه ي كار، پيشينه اي در ميان اهل تحقيق دارد، از جمله:

1 - 4. في رحاب نهج البلاغة، نوشته علامه محقق استاد سيد عبدالعزيز طباطبايي، مجموعه اي از نكات پراكنده در مورد نهج البلاغه [1] .

2 - 4. اجازات العلامة المجلسي، نوشته استاد سيد احمد حسيني اشكوري، مجموعه اي از اجازات روايتي علامه مجلسي كه در حاشيه ي نسخه هاي خطي آمده است. اين كتاب به مناسبت سيصدمين سالگرد ارتحال علامه مجلسي در سال 1410 قمري توسط كتابخانه آيت الله مرعشي منتشر شد [2] .

3 - 4. منتخبي از آثار حكماي الهي ايران، گردآوري و تدوين و تحقيق و تصحيح:

استاد فقيد سيد جلال الدين آشتياني. اين كتاب، كه چهار جلد از آن انتشار يافت، ده ها رساله از فلاسفه ايراني را در موضوعات مختلف، به ترتيب زماني دربر دارد. از اين رو، يكي از بهترين منابع در مورد تاريخ تحول اين علم را نشان مي دهد.

5 - فوايد ديگري بر اين شيوه ي تحقيق و تصحيح متون، مترتب است. نگارنده اين سطور، پس از انتشار مقاله ي «در آستان صحيفه» [3] بر آن شد كه اين راه را در مورد صحيفه سجاديه پي گيرد و گامي جديد در اين راه بردارد. در اين گفتار - مانند گفتار پيشين - چنين نكات به ترتيب زماني است. اميد، آن داريم كه عنايات الهي صاحب اين صحيفه ي آسماني شامل حال گردد و صاحب نظران نيز ضمن تحليل و نقد و بررسي اين شيوه، نكات بديع و مفيد در مورد صحيفه را به ما گزارش دهند و ما را در تداوم اين راه، ياري رسانند.