بازگشت

صحيفه سجاديه و ويژگي هاي منحصر به فرد آن


در اين ميان، صحيفه سجاديه كامله كه شامل دعاهاي حضرت سجاد (ع) است به واسطه صحت سند و اشتهار نسبت آن، به امام (ع) نزد علماء منزلتي ديگر دارد. چنان كه آن را زبور آل محمد (ص) شمرده و در نگهداري آن اهتمامي وافي داشته اند. به اضافه كه صحيفه سجاديه واجد مزايايي ديگر است كه ما در ذيل مي شماريم:

نخست: آن كه بعد از قرآن اولين كتابي است كه از آثار صحابه و تابعين به ما رسيده است [1] يعني قبل از سال 94 هجري. اگرچه به بعض از صحابه يا تابعان كه زمانشان قبل از حضرت سجاد (ع) است تأليفاتي نسبت داده شده است - مانند كتاب علي (ع) [2] والجفر والجامعه و مصحف فاطمه و سليم بن قيس- [3] ولي چهار كتاب اول به نقل كليني در كافي نزد ائمه مخزون است. [4] چنان كه حضرت باقر (ع)، كتاب علي (ع) را به «حكم بن عتيبه» كه از دعاة و علماي زيديه بود، ارائه فرمود. [5] و ديگر كتاب ها كه نام برديم در تحولات روزگار دستخوش نابودي شده و حتي علماي سلف نيز بدان دست نيافته اند. ذهبي در حوادث سال 143 مي نويسد:

«در اين سال بود كه در مكه و مدينه علما شروع به تدوين حديث نمودند.» [6] .

غزالي گويد:

«اول كتاب صنف في الاسلام، كتاب ابن جريج في الآثار، و حروف التفاسير عن مجاهد و عطا بمكه ثم معمر بن راشد باليمن ثم كتاب الموطاء بالمدينه لمالك بن انس» [7] .

با توجه به اين كه فوت امام سجاد (ع) به سال 94 يا 95 واقع شده است. همه نامبردگان پس از آن حضرت به كار تأليف پرداخته اند [8] به علاوه كه از آثار آنان جز تفسير ابن جريج كه تا قرن هفتم وجود داشته [9] و موطاء كه اكنون در دست است، چيزي به ما نرسيده است.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه تفسير ابن جريج مي تواند مجموعه اي از روايات منقول از او باشد كه ديگران جمع آوري كرده و به نام او انتشار داده اند. چنان كه منقولات تفسيري ابن عباس را فيروزآبادي، صاحب قاموس در مجموعه اي گردآورده و بعدا به نام تفسير ابن عباس شهرت يافته است؛ با اين كه ابن عباس خود تفسيري ننوشته است.

دوم: از خصوصيات صحيفه سجاديه آن است كه ادعيه آن جامع معارف و اخلاق اسلامي است. چنان كه با ملاحظه فهرست ادعيه، صدق اين سخن آشكار مي گردد.

سوم: اين كه اين كتاب انشاء يكي از ائمه اهل بيت رسالت، فرزند سيد الشهداء و زهرا (س) است، كه خاندان نبوتند و بيتشان مهبط وحي و مشمول آيه تطهير است. اين قولي است كه جملگي برآنند به اضافه كه عقيده شيعه اعم از اماميه و زيديه و اسماعيليه بر آن است كه حضرتش چهارمين امام و پيشواي امت و ممتاز به مقام عصمت است.

چهارم: فصاحت و بلاغتي است كه در الفاظ اين مجموعه مشاهده مي شود. زيرا به ظن قوي اغلب احاديث و ادعيه نقل به معني شده است ولي صحيفه سجاديه به همين گونه موجود، جز در اندكي از نسخه بدل ها از مصدر بلاغت امام و سلاله «أنا افصح من نطق بالضاد» صادر شده است و توسط دو فرزند برومندش امام باقر (ع) و زيد شهيد از املاء انشاء كننده اش كتابت و روايت گرديده است.

پنجم: چنان كه اشارت رفت صحيفه از دو طريق روايت شده است نخست از طريق امام باقر (ع) و توسط ثقات راويان اماميه آن هم به طور جمعي و مجموعه، نه آحاد ادعيه به وسيله آحاد روات، و ديگر از طريق زيد بن علي بن الحسين و توسط فرقه شيعه زيديه و مي دانيم كه حديث متتابع در نقل، خود از موجبات وثوق به صدور روايات است.

ششم: نسخ كهني از اين گوهر گرانبها در دست است كه از قرون اوليه تا به حال باقي مانده كه در كمتر كتابي به چنين نسخه هايي عتيق برخورد مي كنيم. [10] .

هفتم: ويژگي ديگر اين كتاب كثرت نسخه هاي صحيفه است كه در كمتر كتابخانه اي بلكه بيت و خانه اي كه واجد نسخ خطي باشد از آن، نسخه يا نسخي يافت نشود. براي مثال تنها در كتابخانه آستان قدس رضوي تعداد 132 نسخه خطي از آن موجود است.

هشتم: وجود نسخ صحيفه و شهرت موجوديت آن، و نقل متداول و متكاثر از آن توسط طبقات علماي اماميه، چنان كه عمير بن متوكل در نيم قرن پس از امام سجاد (ع) صحيفه را از پدر خود امام صادق (ع) و يحيي بن زيد بن علي بن الحسين روايت مي كند.

روايت مزبور را شيخ مفيد (م 413 ق) در «ارشاد» و علي بن محمد خزاز شاگرد صدوق در «كفاية الاثر» و نجاشي (م 450 ق) در كتاب خود به نام «رجال» و شيخ طوسي (م 460) در «الفهرست»، نقل كرده اند. به اضافه كه شيخ طوسي در مصباح المجتهد هشت دعا از ادعيه صحيفه را آورده است.

نهم: شهرت انتساب ادعيه صادره به مخزن انوار امام سجاد (ع) است كه موجب شده جمعي از عالمان پيشين شيعه بخشي از ادعيه آن حضرت را كه از مشايخ خويش روايت كرده بودند در مجموعه اي گرد آورند كه به ظن قوي تمام يا بخش مهمي از آن از صحيفه بوده است.

چنان كه سيد ابوالقاسم زيد بن اسحاق الجعفري، كتاب «دعوات زين العابدين» را مرقوم داشت [11] و سيد ابوابراهيم ناصر، شاگرد شيخ طوسي كتابي موسوم به «ادعيه زين العابدين» نگاشته است. [12] .

و با توجه به كثرت كتب مدونه قدما در دعوات كه متأسفانه به دست ما نرسيده چه بسا اكثر ادعيه صحيفه در كتب مزبور به طرق و سلسله ي اسناد مؤلفين و مدونين آن كتاب تا به امام همام، مذكور و مزبور باشد. زيرا فقط نزد سيد رضي الدين بن طاووس (م 664 ق) بيش از هفتاد كتاب دعا بوده كه خود در آخر مهج الدعوات بدان اشاره فرموده است.

و نيز در كشف المحجه كه پيش از مهج الدعوات نگاشته، در ضمن ترغيب فرزند گراميش به تعلم علوم، اشاره به كتابخانه و كتب مملوكه خويش در دعوات مي فرمايد:

«و هيأ الله جل جلاله عندي عدة مجلدات في الدعوات اكثر من ستين مجلدا»

دهم: مضامين فائقه ي صحيفه است كه جامع معارف الهيه و معطر به رايحه نبوت و اقتباس از نور ولايت مي باشد و اين قولي است كه جملگي برآنند زيرا «آفتاب آمد، دليل آفتاب».

يازدهم: وجود نسخ كهني است كه ذكر آن در كتب قدما و اجازات علما آمده و برخي از آنها كه از دستبرد حوادث مصون مانده چون گوهري گرانبها در گنجينه هاي شخصي و كتابخانه هاي عمومي باقي است كه ما از آن سخن خواهيم گفت.


پاورقي

[1] گر چه سال قبل، دكتر محمد حميدالله نسخه اي از صحيفه سجاديه (منسوب به عبدالله بن عمر) را در سوريه يافت، ولي چون كتابت نسخه به زبان صحابه نمي رسيد و از طرفي فاقد اسناد است نمي توان آن را به طور مسلم اثر عبدالله عمر دانست.

[2] ابن شهرآشوب در معالم العلماء مي نويسد: الصحيح ان اول من صنف أميرالمؤمنين (ع)، ثم سلمان الفارسي، ثم ابوذر، ثم اصبغ بن نباته، ثم عبيدالله بن ابي رافع صنف الصحيفه الكامله - معالم العلماء / ص 1 والذريعة / ج 5 / ص 18.

[3] ر.ك تأسيس الشيعه لفنون الاسلام، سيد حسن صدر / ص 280 و 281.

[4] اصول كافي، كتاب الحجه، باب فيه ذكر الصحيفه و الجفر و الجامعه و مصحف فاطمه، حديث اول.

[5] تأسيس الشيعة / ص 379.

[6] علم الحديث، تأليف نگارنده / ص 30.

[7] معالم العلماء / ص 2.

[8] ابوطالب مكي در قوت القلوب گويد: اين مؤلفات پس از سال هاي 120 يا 130 هجري نوشته شده است. علم الحديث تأليف نگارنده.

[9] نسخه اي از تفسير ابن جريج (م 150 ق) در كتابخانه سيد بن طاووس بوده است كه وي در كتاب «فرج الهموم» ضمن برشماري كتاب هاي كتابخانه اش از آن ياد مي كند.

[10] در اين گفتار به بعضي از آنها اشاره خواهيم كرد.

[11] الذريعة / ج 8 / ص 202.

[12] الذريعة / ج 1 / ص 396.