امام سجاد مهمترين اصولي را كه در تربيت انسان به كار مي گيرد خداشناسي و خودشناسي است. هدف نهايي تربيت انسان را نيز معرفت خدا و رسيدن به قرب الهي، معرفي مي كند كه همان فلسفه خلقت انسان است. امام (ع) با محور قرار دادن خدا در دعاهاي مختلف، به ما مي فهماند كه محور زندگي انسان در تمام شؤون آن بايد خدا باشد و به گونه اي مناجات مي كند كه حضور دائمي خداوند در متن زندگي را بياموزد. شناخت هر چه بيشتر خدا، نقش مهمي در قرب به او دارد. بدون شناخت خداوند، تقرب به او امكان پذير نيست. [1] .

تخلق به اخلاق الهي، كسب ايمان و تقوا، توكل به او و... همه در گرو شناخت هر چه كاملتر اوست. شناخت سطحي، تمسك و ارتباط ضعيف را اقتضا مي كند و برعكس، هر چه شناخت وسيع تر و عميق تر گردد، زمينه ارتباط مستحكم تر مي شود.

بدين منظور امام (ع) در دعاهاي بسياري به مسأله «خداشناسي» پرداخته و با اشاره به موضوعاتي چون توحيد و مراتب آن، ذات و صفات خدا (كه پيش از اين بيان شد) در تقويت و تعميق شناخت ما كمك مي كند.

همچنين خودشناسي در تربيت انسان، از ابعاد مختلف داراي اهميت است. اينكه انسان بفهمد موجودي است دو بعدي كه هم داراي فطرت است و هم طبيعت گرا است، و درك اين موضوع كه فطرت او داراي ابعاد ادراكي و گرايشي است، نقطه ي بسيار مهمي براي شروع حركت و تكامل در مسير زندگي است. چون موجب مي شود هر كس با شناخت نقاط قوت و نقاط ضعف خود بفهمد كه چگونه به ترقي و تعالي مي رسد و از كدام سمت و سو ضرر و زيان مي بيند و خطرگاه ها كجاست.

لذا، قرآن مجيد يكي از راه هاي معرفت خدا را انسان شناسي مي داند و مي فرمايد:

سنريهم آياتنا في الافاق و في انفسهم حتي يتبين لهم انه الحق.» [2] .

به زودي نشانه هاي خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان مي دهيم تا براي آنان آشكار گردد كه او حق است.

و در آيه اي ديگر انسان شناسي را مطمئن ترين راه هدايت انسان مي داند كه او را در مقابل انحرافات آسيب ناپذير مي كند:

«يا ايها الذين امنوا عليكم انفسكم لا يضركم من ضل اذا اهتديتم»

اي كساني كه ايمان آورده ايد، مراقب خود باشيد! اگر شما هدايت يافته ايد، گمراهي كساني كه گمراه شده اند به شما زياني نمي رساند.

همچنين انسان شناسي موجب تصديق پيامبران و ايمان به نبوت است و انساني كه در آفرينش خويش بنگرد و خود مادي خود را به درستي بشناسد، قطعا به معاد مؤمن خواهد شد. و كسي كه خود را به درستي بشناسد و با توانايي ها و ضعف هاي خود آشنا شود و بداند كه در خسران است و هلوع و منوع و جزوع و ضعيف و عجول و جهول و كفور است، به مصونيت اخلاقي و عملي دست مي يابد و در عرصه ي اخلاق نيز موفق خواهد بود و مي تواند روابط اجتماعي و خانوادگي و فردي خود را به درستي تنظيم كند.

در صحيفه سجاديه به پرورش هر دو بعد ادراكي و گرايشي انسان يعني «حس كمال جويي» و «فطرت خداجويي» توجه ويژه اي شده است. امام سجاد (ع) در دعاهاي خود با اشاره به فطرت خداجوي انسان مي گويد:

«به قدرت و توانايي خود آفريدگان را آفريد، و آنان را به اراده و خواست خويش به وجود آورد، بي اين كه از روي مثال و نمونه اي باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خويشتن روان گردانيد و در راه محبت و دوستي به خود برانگيخت.»

براي پرورش اين گرايش، ابتدا بايد به تقويت آن و برطرف كردن موانعي همچون گرايش هاي پست، غرايز حيواني و اشتغالهاي روزمره، كه انسان را از شناخت خداي متعال بازمي دارد، بپردازيم. حضرت امام سجاد (ع) درباره اين دسته از موانع مي فرمايد:

«بارخدايا، من داخل در صبح و داخل در شب مي شوم در حالي كه اعمال صالح خويش را اندك مي بينم. كردارم مرا هلاك ساخته و هواي نفس و خواهشم تباهم گردانيده و شهوات و پذيرفتن خواهش هاي نفسم مرا بي بهره نموده است.»

همان طور كه ملاحظه مي شود، امام (ع) در اين فرازها، هواي نفس و شهوات و رفتارهايي را كه از اين دو ناشي مي شود را به عنوان عوامل اصلي بازدارنده انسان از فطرت خداجويش و مسير هدايت و سعادت، معرفي مي كند.

از ديگر اصول تربيتي نحوه ي ارتباط انسان با ديگر هم نوعان و هم كيشان، به خصوص والدين و فرزندان است.

امام سجاد (ع) در دعاهاي خود، هر چه بيشتر فرزندان را نسبت به وظايفشان - از قبيل طاعت، احترام، گذشت از والدين و احسان در حق ايشان - آشنا مي سازد و آنان را نسبت به وظايفشان تشويق مي نمايد.