بازگشت

روايت ابن اشكيب


حسين بن اشكيب المروزي از اصحاب امام هادي عليه السلام [1] و امام حسن عسكري عليه السلام [2] بوده، بعضي او را «ابن اسكيب» كنيه داده اند. [3] وي فاضل و عالمي جليل القدر بوده، در شهر سمرقند مي زيسته [4] و داراي كتاب هايي مي باشد. سخن او گوارا و مورد قبول همگان قرار مي گرفته است. [5] كتاب «كافي» نمونه اي از نفوذ كلامش را- كه نشأت گرفته از علوم علوي اوست- با اهل كتابي كه در پي يافتن پيامبر آخرالزمان بوده، بيان مي كند. اهل كتاب كه غانم هندي نام داشت، از هندوستان به قصد يافتن دين جديد و پيامبر آخرالزمان كه علائم و نشانه هاي او را در كتب پيشينيان خوانده بود، به شهر كابل و نزد مسلمانان مي آيد و تمامي مرام پيامبر خاتم را قبول مي كند. ولي آن گاه كه سخن از جانشيني ابوبكر به ميان مي آيد، نپذيرفته، معتقد است جانشين پيامبر خاتم (همان گونه كه در كتاب هاي پيشينيان آمده) بايستي برادر و داماد او باشد. وي را نزد ابن اشكيب راهنمايي كرده و او مذهب حقّ علوي را به وي فرامي دهد. و غانم هندي شهادت بر رسالت پيامبر داده و بعدها خدمت امام حسن عسكري عليه السلام در بغداد مي رسد. [6] .

بعضي نيز حسين بن اشكيب را مقيم قم و يا مشهد دانسته و او را خادم القبر مي دانند. [7] در هر حال وي مردي ثقه و ثبت بوده، بزرگان به حديث او اعتماد دارند. [8] وي با آن كه از راويان متعدّدي همچون محمد بن علي كوفي، [9] عبدالرحمن بن حماد، [10] محمد بن السري، [11] هارون بن عقبه، [12] حسن بن خزاز قمي، [13] محمد بن اورمه، [14] بكر بن صالح، [15] محسن بن احمد، [16] محمد بن احمد، [17] موسي بن قاسم بجلي [18] و حسين بن حسين المروزي [19] روايت مي كند، ولي فقط دو نفر از او نقل حديث كرده اند.

اوّل: ابوالنصر محمّد بن مسعود العيّاشي كه دانشمند بزرگي بوده و صاحب تفسير گران مايه عياشي مي باشد. [20] .

دوّم: محمّد بن الوارث- از مشايخ بزرگ اواخر قرن سوم هجري- كه او كتاب «الرّد علي الزّيديه» و كتاب «الردّ علي من زعم انّ النبي صلي الله عليه وآله علي دين قومه»، را از حسين بن اشكيب براي ابوالقاسم جعفر بن محمد قولويه، روايت كرده است. [21] .

سوّمين كتابي كه محمّد بن الوارث از حسين بن اشكيب روايت كرده، صحيفه سجّاديّه بوده است. ولي هيچ يك از بزرگان حديث و رجال به روايت سومين كتاب اشاره اي نكرده اند و چنين روايتي را نقل ننموده اند و تنها كسي كه بدان اشاره دارد، ميرزا عبداللّه اصفهاني افندي در كتاب «الصحيفة الثالثة» است.

ميرزا عبداللّه افندي (م حدود 1130 ق) كه صاحب كتاب «رياض العلما» و دانشمند، كتابشناس معروف و از شاگردان علاّمه محمّدباقر مجلسي بوده است، مي نويسد نسخه عتيقه اي از صحيفه، به روايت محمد بن وارث از حسين بن اشكيب و به خطّ ابن مُقله [22] خطّاط نامدار عصر عباسي مشاهده كرده است. [23] سپس دعاي نوزدهم اين روايت (دعائه للجيران) را در كتاب خود ذكر كرده، قبل از دعا مي نويسد:

«آن گونه كه در صحيفه غير مشهوره به روايت شيخ حسين بن اشكيب، به خطّ ابن مقله ديدم، دعا را اين گونه نگاشته بود.»

و پس از ذكر دعا مي گويد:

«اين دعا به صورت مستقل در صحيفه مشهوره يافت نمي شد بلكه داخل در دعائي با عنوان «لجيرانه و اوليائه...» (دعاي بيست و ششم) بود.» [24] .

علاّمه سيد محسن امين عاملي قدس سره در صحيفه خامسه به نقل از مرحوم افندي همين دعا را ذكر مي كند ولي گمان مي كند اين دعا در ضمن دعاي بيست و يكم صحيفه مشهوره ذكر گرديده است. [25] .

جاي بسي تعجّب است كه مرحوم افندي ادّعا مي كند همّت خود را در صحيفه ثالثه بر جمع آوري دعاهايي كه در صحيفه مشهوره وجود ندارد گماشته، [26] ولي دعاي چهل و چهارم روايت ابن اشكيب را ذكر ننموده، با آن كه اين روايت را در اختيار داشته است. شايد اين دعا در صحيفه نگاشته شده توسّط ابن مقله (كه در اختيار مرحوم افندي بوده) وجود نداشته است.

در هر صورت روايت حسين بن اشكيب نيز تا امروز، همانند روايات ابن مالك و ابن حماد و ابن فضل در دسترس نبود و شايد به دليل اهتمام بزرگان بر ذكر صحيفه مشهوره، خصوصاً پس از بهاءالشرف ابوالحسن محمد بن الحسن (قرن ششم)، اين روايات خصوصاً روايت حسين بن اشكيب از دسترس خارج شد و حتّي «جواهرِ يگانه مفقود العين» لقب يافت. [27] .

جاي بسي شكرگزاري است كه هم اكنون با عنايات الهي، نسخه اي از آن روايت كه در تاريخ 1123 ه . ق، به فرمان شخص شاه سلطان حسين صفوي، توسّط خطاط زبردست دربار صفوي محمدباقر الحسيني السلطاني الشوشتري نگاشته شده، و در كتابخانه شخصي عالم كتاب شناس برجسته، حضرت آيةاللّه سيّد محمّدعلي روضاتي (دامت بركاته) نگهداري مي شد، به زيور طبع آراسته و مشتاقان صحيفه مباركه سجّاديّه و محقّقان و صحيفه پژوهان از فيض بُروز و ظهور اين نسخه، برخوردار مي گردند.

اين نسخه از صحيفه ابن اشكيب اختلاف هايي با صحيفه مشهوره و همچنين با روايت ابن مالك دارد كه مي توان به موارد زير اشاره كرد:

الف) تفاوت در تعداد دعاها

در اين نسخه مجموعاً چهل و چهار دعا ذكر گرديده كه دعاي بيست و ششم نسخه مشهوره، در دعاهاي هجدهم و نوزدهم ديده مي شود و دعاي چهل و چهارم اين نسخه، در مشهوره ذكر نگرديده و از طرفي دوازده دعا از مشهوره در اين نسخه از روايت حسين ابن اشكيب آورده نشده است.

ب) تفاوت در كلمات دعاها

در دعاهاي اين نسخه كاستي ها و زيادت هايي بر صحيفه مشهوره وجود دارد، كه تماماً در پاورقي هاي كتابي كه پيش رو داريد، مشخص گرديده است.

ج) اختلاف در ترتيب دعاها

در اين روايت فقط دعاي اوّل و دوّم با صحيفه مشهوره از نظر شماره دعا مشترك هستند و بقيه دعاها با مشهوره اختلاف دارد.

براي هر چه بيشتر روشن شدن مطلب جدولي طرّاحي شد، كه در آن دعاهاي صحيفه را به صورت مرتب آورده و روايات ديگر نيز ذكر گرديده است.

«جدول شماره دعاهاي صحيفه سجاديه روايت شده از عمير بن متوكل»

روايت مشهوره: 1، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 1/1، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 1/1، روايت ابن اشكيب: 1، روايت ابن فضل: 1

روايت مشهوره: 2، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 1/2، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 1/2، روايت ابن اشكيب: 2، روايت ابن فضل: 1/2

روايت مشهوره: 3، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 4، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 5، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 2/2، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 2/2، روايت ابن اشكيب: 4، روايت ابن فضل: 2

روايت مشهوره: 6، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 25، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 25، روايت ابن اشكيب: 29، روايت ابن فضل: 3

روايت مشهوره: 7، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 26، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 26، روايت ابن اشكيب: 30، روايت ابن فضل: 4

روايت مشهوره: 8، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 3، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 3، روايت ابن اشكيب: 5، روايت ابن فضل: 5

روايت مشهوره: 9، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 4، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 4، روايت ابن اشكيب: 6، روايت ابن فضل: 6/1

روايت مشهوره: 10، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 5، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 5، روايت ابن اشكيب: 7، روايت ابن فضل: 6/2

روايت مشهوره: 11، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 6، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 6، روايت ابن اشكيب: 8، روايت ابن فضل: 6/3

روايت مشهوره: 12، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 7، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 7، روايت ابن اشكيب: 9، روايت ابن فضل: 4

روايت مشهوره: 13، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 22، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 22، روايت ابن اشكيب: 26، روايت ابن فضل: 7

روايت مشهوره: 14، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 23، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 23، روايت ابن اشكيب: 27، روايت ابن فضل: 8

روايت مشهوره: 15، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 31، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 30، روايت ابن اشكيب: 33، روايت ابن فضل: 9

روايت مشهوره: 16، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 24، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 24، روايت ابن اشكيب: 28، روايت ابن فضل: 10

روايت مشهوره: 17، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 30، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 29، روايت ابن اشكيب: 32، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 18، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 32، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 31، روايت ابن اشكيب: 34، روايت ابن فضل: 11

روايت مشهوره: 19، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 20، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 37، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 36، روايت ابن اشكيب: 38، روايت ابن فضل: 12

روايت مشهوره: 21، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: 39، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 22، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: 40، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 23، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: 41، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 24، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 16، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 16، روايت ابن اشكيب: 17، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 25، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: 42، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 26، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 17، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 17، روايت ابن اشكيب: 18و19، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 27، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 18، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 18، روايت ابن اشكيب: 20، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 28، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 10، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 10، روايت ابن اشكيب: 11، روايت ابن فضل: 13/1

روايت مشهوره: 29، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 12، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 12، روايت ابن اشكيب: 13، روايت ابن فضل: 13/2

روايت مشهوره: 30، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 14، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 14، روايت ابن اشكيب: 15، روايت ابن فضل: 13/3

روايت مشهوره: 31، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 21، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 21، روايت ابن اشكيب: 25، روايت ابن فضل: 14

روايت مشهوره: 32، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 15، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 15، روايت ابن اشكيب: 16، روايت ابن فضل: 15

روايت مشهوره: 33، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 35، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 34، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: 16

روايت مشهوره: 34، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 34، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 33، روايت ابن اشكيب: 36، روايت ابن فضل: 18

روايت مشهوره: 35، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 27، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 27، روايت ابن اشكيب: 31، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 36، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 33، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 32، روايت ابن اشكيب: 35، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 37، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 2/1، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 2/1، روايت ابن اشكيب: 3، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 38، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 8، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 8، روايت ابن اشكيب: 10، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 39، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 9، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 9، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 40، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 13، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 13، روايت ابن اشكيب: 14، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 41، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 11، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 11، روايت ابن اشكيب: 12، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 42، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: 23، روايت ابن فضل: 17و19

روايت مشهوره: 43، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 28، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 28، روايت ابن اشكيب: 24، روايت ابن فضل: 20

روايت مشهوره: 44، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 19، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 19، روايت ابن اشكيب: 21، روايت ابن فضل: 21

روايت مشهوره: 45، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 20، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 20، روايت ابن اشكيب: 22، روايت ابن فضل: 22

روايت مشهوره: 46، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 36، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 35، روايت ابن اشكيب: 37، روايت ابن فضل: 23

روايت مشهوره: 47، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 48، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 49، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: 43، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 50، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 51، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 38، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 38، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 52، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 53، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: 54، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: -، روايت ابن مالك/ آستان قدس: -، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: -، روايت ابن اشكيب: 44، روايت ابن فضل: -

روايت مشهوره: -، روايت ابن مالك/ آستان قدس: 29، روايت ابن مالك/ كتابخانه مرعشي: 37، روايت ابن اشكيب: -، روايت ابن فضل: -


پاورقي

[1] رجال النجاشي، ص 44.

[2] رجال الشيخ الطوسي، انتشارات حيدريه نجف، ص 429.

[3] رجال علامه حلي، انتشارات دارالذخائر قم، ص 49 و رجال ابن داود، ص 121.

[4] رجال الشيخ الطوسي، ص 398.

[5] رجال شيخ طوسي، ص 420.

[6] كافي، دارالكتب الاسلاميه، تهران، ج 1، ص 505.

[7] رجال ابن داود، ص 121.

[8] رجال نجاشي، ص 44.

[9] براي نمونه بنگريد به خصال شيخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسين، ج 2، ص 343.

[10] براي نمونه بنگريد به وسائل الشيعه، ج 14، ص 362.

[11] براي نمونه بنگريد به وسائل الشيعه، مؤسسه آل البيت، ج 17، ص 308.

[12] براي نمونه بنگريد به بحارالانوار، ج 3، ص 329.

[13] براي نمونه بنگريد به بحارالانوار، ج 22، ص 386.

[14] براي نمونه بنگريد به بحارالانوار، ج 25، ص 288.

[15] براي نمونه بنگريد به بحارالانوار، ج 48، ص 34.

[16] براي نمونه بنگريد به بحارالانوار، ج 81، ص 237.

[17] براي نمونه بنگريد به وسائل الشيعه، ج 2، ص 464.

[18] براي نمونه بنگريد به بحارالانوار، ج 90، ص 33.

[19] براي نمونه بنگريد به وسائل الشيعه، ج 5، ص 20.

[20] تمامي رواياتي كه ذكر شد، راوي آن از حسين بن اشكيب، شخص عياشي مي باشد.

[21] رجال نجاشي، ص 44 و 45.

[22] ابو علي محمد بن علي بن حسين بن مقله، در سال 272 به دنيا آمد. وي سه بار وزير دربار عباسيان گشت و با بهره هايي كه از فقه، تفسير و ادب داشت، خدمت فراوان به آن دولت نمود. چندين بار از بيم آنان فراري شده و چند بار به زندان افتاد. وي شاعري توانمند و خطّاطي چيره دست بود. وي را مبتكر خطّ نسخ و ثلث مي دانند. در سال 324 خليفه عباسي، دست راست او را قطع كرد. وي علاوه بر نوشتن با دست چپ با باقي مانده دست راست نيز كتابت مي نمود و اشعاري در گلايه از خلفا سرود. چندي بعد زبانش را نيز بريدند و سرانجام در سال 328 در زندان از دنيا رفت. (فرهنگ زندگي نامه ها، مركز نشر فرهنگ رجا، ج 1، ص 754).

[23] قد اطّلعنا علي عدّة نسخ من الصّحيفة الشّريفة الكاملة السّجاديّة بطرق اخري ايضاً غير مشهورة قد تربو علي العشرة الكاملة سوي الطّريقة المعروفة المشار اليها للصّحيفة المتداولة الشايعة و من جملة ذلك عدّة روايات لها من القدماء كرواية محمّد بن الوارث عن الحسين بن اشكيب الثقة الخراساني من اصحاب الهادي و العسكري عن عمير بن هارون المتوكّل البلخي، الّتي رأينا نسخة عتيقة منها بخطّ ابن مقلة الخطّاط المشهور، الّذي هو واضع خطّ النّسخ في زمن الخلفاء العبّاسيّة و ناقله عن الخطّ الكوفي.» (الصحيفة الثالثة، ص 11).

[24] صحيفه ثالثه، ص 84 و 85.

[25] الصحيفة الخامسة السجّاديّة، ص 153 و 154.

[26] نحن اقتصرنا في هذه الصحيفة الشريفة الثالثة علي مجرد ايراد جميع تلك الادعية الشريفة الساقطة من اصل الصحيفة السجّادية المشهورة.» (الصحيفة الثالثة، ص 14).

[27] بنگريد الصحيفة السجّادية، تحقيق سيّد محمّدحسين حسيني جلالي، ص 23.