آن چه متربي را در مقابل موانع تربيت، مقاوم ساخته و با نظر به هدف غايي تربيت او را براي رسيدن به موقعيت مطلوب كمك مي رساند به كارگيري قوه ي عقلاني است.

تربيت عقلاني به عنوان يكي از اهداف مهم واسطه اي، متربي را در رسيدن به «خود فرماني عقلاني» و در نهايت وصول به مقام قرب الهي ياري مي رساند و بدون آن حركت در مسير، سخت و ناممكن خواهد بود؛ زيرا شيطان به عنوان مهم ترين مانع در فرآيند تعليم و تربيت، با فراهم آوردن ناآرامي هاي رواني در درون انسان، مانع بروز استعدادهاي آدمي خواهد شد.

امام (ع) در دعاي مكارم الاخلاق بر اين نكته تأكيد مي ورزد: «اللهم اجعل ما يلقي الشيطان في روعي من التمني و التظني و الحسد ذكرا لعظمتك و تفكرا في قدرتك و تدبيرا علي عدوك» (دعاي 13/20)؛ بار خدايا! آن چه شيطان از دروغ و گمان و رشك در دل من مي افكند، به ياد بزرگيت و انديشه در تواناييت و عاقبت انديشي بر دشمنت، مبدل گردان.

از ديدگاه صحيفه در فرايند تربيت عقلاني سه مرحله قابل تصور است:

1- ذكر (ذكرا لغظمتك)؛

2- تفكر (تفكرا في قدرتك)؛

3- تدبير (تدبيرا علي عدوك).

مرحله ي اول كه حضرت (ع) آن را «ذكر» مي نامد، يادآوري علم متربي است. متربي به عنوان يك انسان به طور طبيعي در معرض فراموشي يا غفلت واقع مي شود. از آن جا كه تذكر از جانب مربي و ذكر (از سوي متربي) با ملاحظه ي هدف واسطه اي تربيت عقلاني و در

راستاي وصول به هدف غايي تربيت به عنوان يك اصل مهم در تعليم و تربيت اسلامي مورد توجه است، مربي در اولين مرحله ي تربيت عقلاني در مواجهه با مسأله بايد ذهن متربي را تحريك كرده، دانسته هاي فطري و اكتسابي او را مورد عظمت و بزرگي خدا به يادش آورد (ذكرا لعظمتك). يادآوري، خود انگيزه ي تفكر و تعقل پيرامون مسأله را در او ايجاد مي كند. بنابراين مربي بايد او را به تفكري جهت دار در قدرت الهي (تفكرا في قدرتك) رهنمون سازد. نتيجه ي اين دو مرحله «تدبير» را به دست خواهد داد (تدبيرا علي عدوك). متربي پس از ذكر و تفكر، به قدرتي عقلاني دست مي يابد كه مي تواند به تدبير و دور انديشي در برابر مانع تربيت (شيطان) پرداخته و مسأله را خود حل كند و البته اين امر جز با درخواست توفيق از خدا و ياري او ممكن نخواهد بود.

شايد بتوان با اندكي دقت مراحل پنج گانه روش حل مسأله ديويي را بر مراحل سه گانه تربيت عقلاني مزبور در صحيفه كه كامل تر و با رويكردي ديني است تطابق نمود.