هدف غايي تربيت از ديدگاه امام سجاد (ع) چيزي جز «قرب الهي» نيست. در سراسر صحيفه، توجه به خداوند موج مي زند. امام عليه السلام نظام تربيت را در قالب دعا و گفت و گو با خدا سامان مي دهد و بر آن است كه ساحت زندگي بشر را با نام و ياد خدا و درخواست قرب و نزديكي به او زينت بخشد.

اصولا لفظ دعا، خود تربيت كننده و جهت دهنده است. دعا به خودي خود موجب طهارت روح مي گردد و راه را به سوي رفتن به فراترها آسان و ميسر مي سازد. امام (ع) در دعاهاي مختلف از خداوند درخواست نزديكي به او را دارد و كساني را كه به تقرب او دست مي يازند، برنده ميدان مي داند: «يا من تنقطع دون رؤيته الابصار، صل علي محمد و آله و ادننا الي قربك» (دعاي 4/5)؛ اي آن كه چشم ها از ديدن او بازمي مانند، بر محمد و آل محمد درود فرست و ما را به قرب خود نزديك فرما.

«و من تقربه اليك يغنم» (همان / 9)؛ هر كه را به سوي خود نزديك گرداني، غنيمت و سود مي برد.

و به راستي كه اين سود و غنيمت چيزي جز سعادت، نيك بختي و هدف نهايي تربيت انساني نيست. و اين هدف دست يافتني است زيرا هر كس به قصد نزديكي به خداوند به ريسمان او درآويزد، به او نزديك مي گردد:

«القريب الي من حاول قربك» (دعا 21/45)؛ تو به كسي كه قصد تقرب تو كند، نزديكي.

اين جاست كه قصد قربت در همه ي عرصه هاي زندگي براي رسيدن به هدف نهايي تعليم و تربيت ضروري مي نمايد و كوشش در اين راه وظيفه ي متربي است: «و اذقني طعم الاجتهاد فيما يزلف لديك و عندك» (دعاي 125/47)؛ و مزه كوشش در آن چه به تو نزديك مي گرداند به من بچشان.

بر اين اساس، تمام اهداف واسطه اي نيز كه ناظر بر شؤون مختلف آدمي است، بايد به هدف نهايي بيانجامد وگرنه بي حاصل و بي نتيجه خواهد ماند. اين كوشش و تلاش براي رسيدن به لقاي پروردگار بايد شوق انگيز و مشتاقانه باشد: «و شوقني لقاءك» (همان / 126)؛ مرا براي ديدارت مشتاق ساز.

و رغبت و درخواست و هدف متربي بايد تنها شوق ديدار او باشد: «و اجعل فيما عندك رغبتي شوقا الي لقاءك» (دعاي 4/54)؛ و رغبت و خواسته ام را در آن چه در نزد تو است، شوق ديدار خويش قرار ده.

قرب الهي به عنوان هدف برتر و نهايي تربيت در عرصه ي زندگي دنيا، آن چنان اهميت مي يابد كه از ديدگاه امام سجاد (ع)، آرامشگاه بشري است: «و اجعل عندك مقيلا آوي اليه مطمئنا و مثابة اتبوءها و اقرعينا» (دعاي 129/47)؛ براي من نزد خود آرامشگاهي كه در آن آرامش گيرم و جايگاهي كه در آن جاي گزينم و چشمم را روشن سازم (و شاد گردم)، قرار ده.

اين آرامشگاه و جايگاه شادي آفرين، وقتي حاصل خواهد شد كه متربي از همه چيز حتي مال و دارايي دنيا قصد قربت كند و آن را وسيله ي رسيدن به جوار رحمت الهي و پيوستن به قرب او گرداند: «و اجعل ما خولتني من حطامها و عجلت لي من متاعها بلغة الي جوارك و وصلة الي قربك و ذريعه الي جنتك» (دعاي 6/30)؛ آن چه از مال و دارايي دنيا كه به من ارزاني داشته اي و آن چه از كالاي آن كه براي من پيش انداخته اي (و در دنيا عطا فرموده اي)، وسيله رسيدن به جوار خود و پيوستن به قرب خويش و وسيله اي به سوي بهشت گردان.

بنابر آن چه گفته شد، قرب به معناي رويكرد به خدا، در مقابل دوري از خدا و رويگرداني از اوست. در فرايند تعليم و تربيت آن چه در عرصه ي هدف مهم است، توجه دادن متربي به ذات اقدس باري تعالي است. به طوري كه همه ي امور را با توجه و ياد خدا انجام دهد و به دامن غفلت در نغلتد. توجه داراي مراتبي است كه هم درون و هم برون را در بر مي گيرد. هر چه توجه دروني و بيروني بيشتر باشد، قرب بيشتري حاصل مي گردد و هر چه سطحي و كم رنگ باشد، قرب كمتري به دست خواهد آمد، اما مهم حركت در اين مسير

است. متربي هر گامي كه به سوي معبود خويش، هر چند كوتاه بردارد، به درجه اي از قرب نائل شده كه نسبت به وضعيت قبلي رشد و تربيت بيشتري يافته است؛ اما نسبت به وضعيت و مرتبه بالاتر در ضعف قرار دارد. در تعليم و تربيت اسلامي كوشش مربي آن است كه متربي را همواره به درجه اي بالاتر رهنمون سازد. و مربي نيز بايد در كار خويش قصد قربت كند تا همواره همراه با متربي، او نيز به درجه اي بالاتر از قرب دست يازد؛ چنان كه حضرت سجاد (ع) نيز به عنوان مربي و پيشوا از خداوند درخواست قرب مي كند: «و ادننا الي قربك» (دعاي 4/5)؛ ما را به قرب خود نزديك گردان. و چنين است كه در تعليم و تربيت اسلامي مربي و متربي پيوسته در حال دگرگوني هستند؛ دگرگوني اي كه هر لحظه كامل تر از لحظه ي پيش است.