بازگشت

انسان شناسي و تربيت در صحيفه


بي ترديد انسان شناسي عرفاني امام سجاد (ع) به دليل توجه به ابعاد معنوي و الاهي آدمي، مي تواند سرآمد و مكمل ديدگاه هاي انسان شناختي معاصر كه در آن ها خلاء عميق كم توجهي و يا بي توجهي به مسايل معنوي وجود دارد، باشد.

انسان شناسي صحيفه كوششي در جهت «بيدار كردن»، «رشد بذر» و «كشش ربوبي» در انسان است؛ معرفت، بذر و كششي كه در وجود آدمي به وديعه گذاشته شده است تا رنگ آميزي زيباي الاهي در درون انسان متجلي گردد (بقره / 81 و اعراف / 172). از اين منظر، انسان شناسي صحيفه نوعي بازگشت به شهادت و پيمان اوليه و ازلي الاهي انسان است (2، دعاي 15 و 34) و به طوري كلي در صحيفه، انسان از منظر نوعي «روان شناسي الهي» [1] مورد بررسي قرار گرفته است.

صحيفه سجاديه مبدع نوعي انسان شناسي است كه در آن انسان لحظه اي از دايره فيض و عنايت الاهي جدا و خارج نمي گردد. به همين دليل امام سجاد (ع) به احساس حضور، عنايت و فيض مداوم الاهي توجه اي ويژه و فراگير دارد، به گونه اي كه اين احساس را در همه حالات خويش هم چون مصائب، خوشي ها و تمامي لحظات و سكنات آدمي همراه و جويا است (دعاي 1).

از نظر امام سجاد (ع) كسب اين گونه حالات و هم چنين دريافت فيض «معرفت الهي» نيازمند «توفيق» است و از اين رو، مي فرمايد كه «سپاس و ستايش مخصوص پروردگاري است كه خويش را به ما شناساند و نعمت بزرگ شكر و سپاسگزاري اش را به ما الهام نمود و درهاي معرفت و ربوبيت را بر روي ما گشود و ما را به اخلاص در توحيد خود، هدايت فرمود (دعاي 5 و 2).

امام سجاد (ع) در فراز ديگري مي فرمايد: «اي كسي كه گنجينه هاي رحمتت بي زوال است ما را نيز از آن بهره اي ده، هر كه تو را هدايت كني دانا شود، هر كه را به خود نزديك سازي، غنيمت برد. خداوندا در پرتو ارشاد و هدايت خود ما را به راه حق رهسپار فرما (دعاي 47).

از نظر امام سجاد (ع) تزكيه درون زمينه ساز كسب فيض هدايت الاهي است. لذا در يكي از دعاهايش مي فرمايد: «خداوندا مرا از آلودگي و پليدي پاكيزه گردان و آلودگي گناه را از من بزداي، پيراهن عافيت بر من بپوشان، رداي سلامت خود را بر اندامم بيفكن و به توفيق و ارشادت تأييدم كن (همان) و همان گونه كه هدايت يافتگان را به نور خود هدايت فرمودي مرا نيز هدايت فرما (دعاي 49). در دعاي ديگري مي فرمايد: «اي خداي من رحمت و توفيقت را همواره بر من ارزاني دار تا آن را چون نردباني براي عروج خويش به سوي خشنوديت مورد استفاده قرار دهم (دعاي 6).

درك عظمت خالق از طريق ذكر نعمت هاي بي شمار وي از جمله اصول اساسي رويكرد تربيتي صحيفه است كه در سراسر كتاب بارز و مشهود است. در يكي از دعاها چنين آمده است: «سپاس خدايي را كه شب و روز را آفريد و هر كدام را در ديگري فرومي برد، روز را وسيله كار و شب را وسيله آسايش و... (دعاي 36). از اين نظر شكر و سپاسگزاري داراي ابعاد گوناگوني است و امام (ع) در اين باره مي فرمايد: «خداوندا شكر و ستايش و سپاس مخصوص توست كه چه بلاهايي را از ما بگردانيدي و چه نعمت هايي كه به ما ارزاني داشتي و... (دعاي 44). به علاوه، معناي شكر از ديدگاه امام سجاد (ع) آن است كه تمام اعضاء، حالات و فعاليت هاي آدمي همگي براي او و در راه كسب تقرب به حضرت حق انجام گيرد (دعاي 6). به همين دليل از ديدگاه امام (ع) وظايف يك فرد مسلمان چيزي جز اطاعت خداوند نيست (دعاي 20).

امام سجاد (ع) در يكي از فرازهاي دعاي صحيفه مي فرمايد: «پروردگارا ما را براي انجام نيكي ها، سپاسگزاري نعمت ها، ترك بدعت ها، امر به معروف و نهي از منكر، نكوهش باطل، هدايت گمگشتگان، مدد رساني ناتوانان و فرياد رساني ستمديدگان موفق بدار» (همان). در صحيفه سجاديه ويژگي ها و كمال انساني در داشتن صفاتي هم چون دانش، بردباري، صبر، بخشندگي، شجاعت و محبت به مردم با ايمان خلاصه شده است.

امام سجاد (ع) اگر چه مروج مكتب عرفاني و الاهي است، اما عرفان و تربيت آن حضرت «عرفان حضور» است نه عرفان «انزوا» و «پرهيز». چنان كه در فرازي از دعاي صحيفه مي فرمايد: «خداوندا مرا براي مبارزه با كساني كه بر من ستم كرده اند توانا ساز، زباني گويا ده، بر ستمكاران پيروزم گردان و... (دعاي 38). البته اين مبارزه، تنها ابعادي

سياسي و اجتماعي ندارد، بلكه مبارزه با نفس و هواهاي نفساني نيز هست (دعاي 39). تربيت عرفاني امام سجاد (ع) بعد اجتماعي وسيع و گسترده اي دارد. در يكي از دعاهاي صحيفه در اين باره چنين آمده است، «خداوندا از اين كه در پاسخ به دادخواهي مظلومان كوتاهي ورزيدم، عفو مي طلبم. خداوندا از تو طلب بخشش مي كنم از اين كه به ستمديده اي در حضور من ظلم شد و به ياري اش برنخاستم، مستمندي دست دراز كرد خود را بر او مقدم داشتم، در اداي حق مؤمني كوتاهي كردم، خداوندا هر كدام از بندگانت را كه از من به او آسيبي رسيده است يا حقي از او زايل شده است، از من راضي گردان و هر كس به حقي از حقوق من تجاوز كرده است او را زنده يا مرده بيامرز (همان)، و مرا از آزردن هر زن و مرد با ايمان و مسلماني بازدار (دعاي 22).

حضرت (ع) به جلب و كسب رضاي الاهي توجه ويژه اي دارد به گونه اي كه مي فرمايد: «خداوندا چنان كن كه در هر حال، در هراس و امنيت، در خشنودي و خشم، در سود و زيان، در درون خويش احساس آرامش و رضايت كنم» (دعاي 35). «خداوندا مرا به قضا و قدر خويش دلخوش دار و سينه ام را به آن چه داده اي گشاده دار و سپاسگزاري از آن چه نداده اي بر آن چه كه داده اي افزون ساز» (دعاي 52).

بر اين اساس امام سجاد عليه السلام همه امور را به خداوند واگذار مي كند و مي فرمايد: «خداوندا به سوي تو پناه مي برم، از تو مي ترسم، از تو فرياد مي خواهم، به تو اميدوارم، تو را مي خوانم، به تو اعتماد مي كنم، از تو ياري مي طلبم، به تو باور دارم و بر تو تكيه مي كنم» (دعاي 31 و 32).

«توبه» و «اعتذار» از مؤلفه هاي مهم ديگري است كه در تربيت و عرفان امام سجاد (ع) جايگاه ويژه اي دارد. چرا كه توبه موجب پالايش رواني، خودآگاهي، تزكيه نفس، آگاهي به ضعف و ناداني ها و دوري از غرور مي گردد (دعاي 47 و 50) در صحيفه آمده است كه «خداوندا من كسي هستم كه از بندگان تو مي ترسم ولي از تو احساس امن مي كنم. من كسي هستم كه از بندگانت شرم دارم و گناهان خود را از آنان مي پوشانم ولي آن ها را بر تو بارز و آشكار مي سازم» (دعاي 8 و 40). اهميت توبه براي امام سجاد (ع) به گونه اي است كه مي توان گفت كه صحيفه «فرهنگ و مكتب توبه و اعتذار» است. اعتذار و توبه اي كه به خودشناسي، تزكيه، تعالي، كمال و تقرب الاهي آدمي مي انجامد و در پالايش و زدودن موانع دروني و بيروني رشد و تعالي انسان، نقش اساسي دارد. به طور كلي موانع رشد و هدايت انسان از نظر صحيفه اموري هم چون حرص، غضب، حسد، كم صبري، عدم قناعت، بدخويي، زياده روي در شهوت، غلبه تعصب ها، پيروي هوس، سرپيچي از هدايت، غفلت، پافشاري بر گناه، كوچك شمردن معصيت، بزرگ داشتن طاعت، تحقير نيازمندان،

پشتيباني از ستمگران، رها كردن ستمديدگان، بدون آگاهي سخن گفتن و آرزوهاي دور و دراز است (دعاي 47). امام سجاد (ع) در اين باره مي فرمايد: «خداوندا مرا از آن چه مانع از قرب من به تو مي گردد و از نزديك شدن به سوي تو غافل مي سازد، رها فرما» (همان).

در دعاي ديگري برخي ديگر از موانع تعالي و رشد انسان مطرح شده است، «خداوندا مرا از ضعف و نقص نيت، دل مشغولي به خويشتن، ناسپاسي، غرور و خودخواهي و خودپسندي دور نگهدار و بر مقام و منزلت من ميفزاي مگر آن كه بر مقام و منزلتم نزد خودت بكاهي، خداوندا عزت و سربلندي آشكار برايم قرار مده مگر آن كه به همان اندازه مرا پيش نفسم خوار و پست گرداني» (دعاي 20).


پاورقي

[1] divine psychology.