بازگشت

زبان دعا مبتني بر نظام عليت محض نظام ربوبي


از آن جا كه حقيقت دعا رويكرد حقيقي وجود انسان به سوي خداوند متعال و برابر قرار دادن آينه ي فقر وجودي با غناي وجودي حق متعال و طلب انعكاس آن وجود غني در آينه ي وجودي خود بوده و زبان دعا وجه بياني وجودي اين رويكرد و طلب انعكاس است، زبان دعا در افق و فضايي داد بيان و سخن دارد كه حقيقت عليت، سببيت و مؤثريت آشكار است، در حالي كه بر فضاي زبان عرفي نوعي مسامحه و پندار حكم فرما است، در نتيجه غالبا اسباب و وسايط مستقل پنداشته مي شوند، اما در فضا و افقي كه زبان دعا در آن به سخن و بيان مي نشيند، هر چيز در حد و شأن خود ديده مي شود و هرگز عليت، سببيت و مؤثريت در غير خداوند و اسما و صفات او جسته نمي شود.

از همين رو بارزترين خصيصه ي دعاهاي معصومين (ع) به خصوص صحيفه سجاديه اين است كه سببيت و مؤثريت را مستقيما به اسما و صفات الهي منسوب مي كنند. در زبان دعا، نظام ربوبي سبب و علت محض تمامي حوادث و حقايق كثرات اين جهان معرفي مي شود و اراده مطلق پروردگار در همه امور بدون واسطه ساري و حتمي فرض شده است.

از اين جهت، عرفان نزديك ترين مسلك به مكتب دعاست. در مسلك عارفان نيز قاعده عليت نيز معلول اراده حتمي خلق عالم و در طول خواست ربوبي تلقي مي شود و هر چه در اين عالم از كثرات مشاهده مي شود تجلي يكي از شؤن حضرت رب الارباب به حساب مي آيد 1 (9، ج: 2، ص: 300 و 8، ص: 50 و 1، ص: 101 و 17، ص: 204 و 18). از همين رو است كه مكتب عرفان حقيقي نخست ريشه در ادعيه معصومين (ع) دارد و ناشي از زبان دعا است.

اين ويژگي زبان دعا در سراسر صحيفه سجاديه منعكس است و سيد الساجدين (ع) به طور صريح يا به طور ضمني اين حقيقت را ظاهر ساخته است كه به ذكر چند نمونه اكتفا مي شود.

«... يا من لا تبدل حكمته الوسايل...» (دعاي 71، ص: 13).

«... الحمد الله الذي خلق الليل و النهار بقوته و ميز بينهما بقدرته و جعل لكل واحد منها حدا محدودا... حمد و ستايش از آن خدايي است كه شب و روز را به قوت خود خلق كرد و با قدرت خود بين آن دو جدايي انداخت و براي هر يك اندازه اي معين قرار داد...» (دعاي 6، ص: 51).

اين بيان در حالي است كه زبان عرفي شب و روز را ناشي از گردش زمين به دور خورشيد و حركت وضعي زمين معرفي مي كند.

«... و خلق كم الليل ليسكنوا فيه من حركات التعب...» شب را خلق كرد تا در آن بياسايند و خلق النهار مبصرا ليبتغوا فيه من فضله و ليتسببوا الي رزقه... روز را روشن آفريد تا از فضل خدا بهره برند و وسيله رسيدن روزي خداوند را به دست آورند... و انزل علينا نفع هذه السحاب و بركتها و اصرف عنا اذاها و مضرتها... خدايا بركت و نفع اين ابرها را بر ما فروفرست و آزار و زيان آن را از ما دور گردان... اللهم أذهب محل بلادنا بسقياك و أخرج وحر صدورنا برزقك... خدايا خشكسالي را از سرزمين ما ببر و بدانديشي را از سينه هاي ما خارج نما...» (دعاي 36، ص: 164).

... فصل عليهم و علي الروحانيين من ملائكتك و خزان المطر و زواجر السحاب... و مشيعي الثلج و البرد و الهابطين مع قطع المطر اذا نزل و القوام علي خزاين رياح...» (دعاي 3، ص: 43).

امام (ع) هنگام نگاه به هلال ماه شب اول مي فرمايد: «... امنت بمن نور بك الظلم و اوضح بك اليهم و جعلك آيه ي من آيات ملكه و علامه ي من علامات سلطانه و امتهنك بالزياده ي و النقصان... ايمان آوردم به كسي كه به وسيله تو تاريكي ها را روشنايي داد و آن چه را كه به دشواري مي توان يافت آشكار ساخت. تو را نشانه اي از نشانه هاي استيلاي خود قرار داد... و فأسأل الله ربي و ربك خالقي و خالقك و مقدري و مقدرك و مصوري و مصورك... (اي ماه)... پس از خداوند كه آفريننده ي من و تو، سرنوشت ساز من و توست و صورت آفرين من و تو است مي خواهم... (دعاي 43، ص: 187).