در اين زمينه، بايد به ترجمه خاتم دكتر فريده مهدوي دامغاني اشاره شود كه در سال هاي اخير در فرانسه منتشر شده است [1] .

5. در ميان شروح متعدد صحيفه به زبان هاي فارسي و عربي، شرح هايي مي توان يافت كه به جهات مختلف، امتياز بيشتر داشته باشد. اين شرح ها را مي توان - پس از شناخت تمام شروح و انتخاب آنها - تحقيق و منتشر ساخت.

متأسفانه به دليل ضعف تبليغات، اطلاع رساني و توزيع نامناسب، چنان مي شود كه شرحي ارزشمند بر صحيفه مانند «الفرائد الطريفة» از علامه مجلسي، حدود پانزده سال پيش، براي نخستين بار، در تيراژ پانصد نسخه منتشر مي شود، اما عليرغم همت ناشر در همان محل چاپ، انبار مي شود (اصفهان، كتابخانه علامه مجلسي، تحقيق استاد سيد مهدي رجائي) و به دست جويندگان آن نمي رسد. حواشي ميرداماد بر صحيفه نيز چنين وضعي دارد.

از كارهاي مفيد انجام گرفته در اين زمينه مي توان عناوين زير را نام برد:

الف - رياض السالكين / سيد علي خان مدني

ب - رياض العابدين / بديع الزمان قهپايي

ج - رياض العارفين / محمد دارابي [2] .

د - لوامع الانوار العرشية / ملاباشي شيرازي [3] .

ه - الحديقة الهلالية / شيخ بهاءالدين محمد عاملي (چاپ قم - مؤسسه ي آل البيت عليهم السلام، 1410 ه)

و - نور الانوار في شرح كلام خير الاخيار / سيد نعمة الله جزائري (چاپ سنگي در تهران و بمبئي و چاپ بيروت، دارالمحجة البيضاء، 1420 ه).

ز - شرح صحيفه سجاديه / ميرزا سليمان تنكابني (چاپ قم، دليل ما).

در ميان اين شروح، كتاب «رياض الساكين» امتياز خاصي دارد كه مطالب بيشتر شروح معاصر با سيد علي خان مدني يا پس از آن، عمدتا ناظر به درون مايه ي آن است. اما علاوه بر اين نكته، در چندين رساله و كتاب، به بهره گيري از رياض الساكين، حتي در عنوان آنها تصريح شده است. از جمله كارهايي كه در تلخيص يا توضيح يا فهرست نويسي رياض الساكين سراغ داريم:

- الازهار اللطيفة يا؛ زهرةالمتنزهين في تلخيص رياض الساكين، نوشته سيد محمد رضا اعرجي. (بنگريد: طبقات اعلام الشيعة، قرن 12، ص 263 - 262)

- تعليقات علي شرح الصحيفة، نوشته بهاءالدين محمد مختاري (بنگريد: طبقات اعلام الشيعه، قرن 11، ص 108 و 523؛ الذريعه 124:6 رقم 270).

- حاشيه سيد عبدالله جزائري بر رياض السالكين. (طبقات، قرن 11، ص 458؛ الذريعه 6/ رقم 669 و 679).

- تلخيص الرياض، نوشته سيد ابوالفضل حسيني سرابي، چاپ شده.

- قاموس الصحيفة، نوشته سيد ابوالفضل سرابي. چاپ وزيري بزرگ، دو ستوني، 469 ص، 1398 ق.

- كتاب «تلخيص رياض السالكين» از نويسنده ناشناس كه در كتابخانه آقاي حكيم ص 57 - 56 معرفي شده، و نيز ترجمه فارسي رياض السالكين كه در كتابخانه آقاي حكيم ص 170 - 168 (تحت عنوان شرح صحيفه سجاديه) معرفي شده، نيز بايد به اين فهرست افزوده شود.

- فهارس رياض السالكين كه در دو جلد همراه با رياض السالكين كه در دو جلد همراه با رياض السالكين به وسيله انتشارات جامعه مدرسين به چاپ رسيده است. جا دارد در اين جا از كار دوست فاضل آقاي حاج شيخ علي فاضلي ياد شود كه در پژوهشي سترگ، مجموعه اي از شروح صحيفه را در دست تحقيق دارد كه احتملا در 15 جلد به چاپ خواهد رسيد. اما هنوز ميدان براي پژوهشگران، باز است و كارهاي انجام ناشده ي ضروري، فراوان.

6. جايگاه محوري صحيفه سجاديه در نظام انديشه اسلامي، بسيار والاست. با وجود اين، در دانشگاه - حتي در رشته قرآن و حديث - توجه چنداني به صحيفه سجاديه نمي شود. و اين كم توجهي، جاي بازنگري دارد. درصد بسيار اندك پايان نامه هاي مربوط به صحيفه در برابر انبوه پايان نامه هاي رشته قرآن و حديث، نشان از غربت اين كتاب ارزشمند در فضاي دانشگاه ها دارد، كه اين غربت بايد جبران شود. به عنوان نمونه، در بررسي سه مجلد «چكيده پايان نامه هاي علوم قرآني دكتري و كارشناسي ارشد دانشگاه ها و مراكز آموزش عالي»، تنها سه عنوان زير (از ميان حدود 980 پايان نامه) در مورد صحيفه ديده شد:

الف. «قرآن در صحيفه سجاديه»، نوشته مصطفي محمدي عراقي، كارشناسي ارشد. دانشگاه تهران، 1370 (چكيده پايان نامه ها...، ج 1، ص 121).

ب. «پيوند قرآن با صحيفه سجاديه»، نوشته طيبه حسيني، استاد راهنما: مرتضي ايرواني نجفي، كارشناسي ارشد دانشگاه تربيت مدرس، 1378 (چكيده پايان نامه ها...، ج 2، ص 28).

ج. «پژوهشي در استخراج مضامين قرآني از صحيفه ي سجاديه ي امام سجاد عليه السلام»،نوشته ي مهين بهمنش، كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي تهران واحد شمال 1379 (چكيده ي پايان نامه ها...، ص 36 - 35)

در «چكيده ي پايان نامه ها حديثي» نوشته ي مهدي هوشمند، چاپ دارالحديث، ص 198 - 196، در ميان 105 پايان نامه، تنها دو عنوان مرتبط با صحيفه مي بينيم:

الف. قرآن در صحيفه، كه از آن ياد شد.

ب. «قلب سليم در صحيفه سجاديه»، نوشته بي بي فاطمه مظلوم. استاد راهنما: دكتر مشايي. كارشناس ارشد دانشگاه تربيت مدرس. [4] .

و در «چكيده پايان نامه هاي مركز تربيت مدرس دانشگاه قم» تنها يك عنوان (در ميان حدود 120 عنوان) مي بينيم:

«اصول و مباني تربيتي در صحيفه كامله سجاديه» نوشته دريه ي حق دوست، استاد راهنما: دكتر علي شريعتمداري، 1373.

در حوزه هاي علميه نيز غربت اين كتاب انسان ساز را مي توان يافت. به گفته ي علامه حسن زاده آملي: «اميد آنكه در حوزه هاي علميه، صحف ادعيه و اذكار كه از ائمه اطهار ما صادر شده اند و بيانگر مقامات و مدارج و معارج انسانند، از متون كتب درسي قرار گيرند، و در محضر كساني كه زبان فهم اهل دعا و سير و سلوك اند و راه يافته و راهنمايند، درس خوانده شوند. در نظر اين كمترين، اول «مفتاح الفلاح» شيخ بهايي، و پس از آن «عدة الداعي» ابن فهد حلي، و بعد از آن «قوت القلوب» ابوطالب مكي و سپس «اقبال» سيد ابن طاووس و در آخر، انجيل اهل بيت و زبور آل محمد «صحيفه كامله سجاديه» در عداد كتب درسي درآيند كه نقش خوبي در احياي معارف اصيل اسلامي است. البته فهم و تعليم و تعلم آنها، بدون معرفت به علوم ادبي و معارف نقلي و عقلي و عرفاني صورت پذير نيست... و شك نيست كه نيل بدان معارف نوري الهي، از بسيار مباحث رائج و دارج به مراتب مفيدتر است، بلكه به قياس در نمي آيد. آن كجا و اين كجا؟ (رساله ي نور علي نور، در مقدمه ي ترجمه مفتاح الفلاح، چاپ انتشارات حكمت 1366 ش، ص 12-11. نظير اين سخنان، در كتاب ديگر ايشان: صحيفه ي زمردين در سخنان سيد الساجدين، ص 23 - 22 چاپ قم: انتشارات الف لام ميم، آمده است.)

7. نشريات علمي، سهمي بسزا در فرهنگ سازي پژوهشي دارند. اما دريغا كه در ميان حدود صد نشريه ي علمي دانشگاهي و حوزوي در زمينه ي شناخت اسلام و معارف ديني، باز هم درصد بسيار اندك و غير قابل ذكر، به صحيفه سجاديه اختصاص يافته است. در حالي كه اين كتاب شريف، از ديدگاه هاي گوناگون مانند: ادبي، عرفاني، حديثي، اخلاقي، تربيتي، تفسيري، اعتقادي قابل تحقيق و بررسي است. و درون مايه ي ده ها و صدها مقاله ي علمي تواند بود. حركت مفيد فصلنامه سفينه در اختصاص چند شماره به صحيفه سجاديه، جاي تقدير دارد. و مي تواند الگويي مناسب براي ديگر نشريات تخصصي دين پژوهي قرار گيرد. در اينجا همچنين بايد از دو مقاله ي ارزنده از مرحوم آيت الله مرعشي نجفي و مرحوم سيد محمد مشكات [5] ياد كرد. و نيز مقاله ي پربار و ارزشمند «اسناد و مشايخ راويان صحيفه كامله» از دكتر منصور پهلوان [6] ياد كردني است. مقاله ي گرانقدر «كوشش هاي مجلسي اول و دوم در راه ساماندهي متن انتقادي صحيفه سجاديه و ترويج آن» به قلم دوست دانشمند آقاي جويا جهانبخش (منتشر شده در ماهنامه پيام بهارستان، از انتشارات كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، شماره 52، ص 41 - 34) از جمله گام هاي مهم در اين زمينه است. تداوم چنين پژوهش هايي از جانب پژوهشگران ژرف انديش حوزه و دانشگاه، اثر مهمي در گسترش فرهنگ صحيفه پژوهي خواهد داشت.

8. هنرمندان، در سده هاي پيشين، در ترويج كتابهاي مقدسي همچون قرآن مجيد، نهج البلاغه و صحيفه سجاديه، آثاري ماندگار، از خود به جاي نهاده اند. بيشتر نسخه هاي موجود صحيفه، نسخه هايي خوش خط و خوانا است كه گاه با آرايه هاي هنري، تهذيب، سر لوح و جلدهاي نفيس، جذابيت بيشتري يافته اند. مانند نسخه صحيفه ي منسوب به خط ياقوت مستعصمي، به تاريخ 694 هجري قمري كه در كتابخانه كاخ موزه ي گلستان به شماره 2105 موجود است. [7] هنرمندان، خطاطان، مذهبان و نسخه پردازان، وظيفه ي خود را در ترويج و نشر صحيفه به خوبي انجام داده اند.

در فهارس نسخه هاي خطي، چندين نسخه به خط ميراز احمد نيريزي - خطاط مشهور زمان صفويه - ياد كرده اند. از جمله:

1- سال 1121 ق. كتابخانه ملي، شماره 909 ع.

2- سال 1132 ق. كتابخانه مرعشي، شماره 1386.

3- كتابخانه شخصي سيد مرتضي نجومي، كرمانشاه (دليل المخطوطات / 240) .

4- سال 1130. كتابخانه شخصي عبدالحميد مولوي، مشهد (نشريه 57:5) .

5- سال 1149. آستان قدس رضوي 10501 (فهرست رضوي 365:15) .

6- سال 1160. كتابخانه سلطنتي 1194 (فهرست ديني آتاباي / 684) .

اهتمام برخي از كاتبان به كتابت صحيفه سجاديه، تا آنجا است كه نورالدين محمد اصفهاني، در پايان نسخه اي از صحيفه كه به سال 1049 كتابت كرده، اشاره مي كند كه اين دوازدهمين نسخه صحيفه است كه به كتابت آن توفيق يافته است. (نسخه كتابخانه مرعشي به شماره 12913، فهرست مرعشي 728:32) .

همچنين نورالدين محد بن ميرزا بيگ رازي در سال 1088 از بيست و يكمين صحيفه اي كه به خط خود نگاشته، خبر مي دهد. (نسخه آستان قدس رضوي، به شماره 10265؛ فهرست رضوي 350:15) . و در ماه صفر 1092، از سي و ششمين صحيفه به خط خود خبر داده است (نسخه كتابخانه آيت الله گلپايگاني به شماره 36 - 188) . [8] .

نشر چنين نسخه هاي نفيس هنري يا برپايي نمايشگاه هايي از آنها، مي تواند به معنويت فضاي هنري، جلوه اي تازه بخشد و اوج تعالي معنوي هنر شرقي را - در همراهي با مضامين بلند و آسماني مناجات هاي الهي سيد الساجدين صلوات الله عليه فزاديد جهانيان قرار دهد.

9. در تعريف ادبيات مؤثر و مفيد، «سخن خوب گفتن» را همراه با «خوب سخن گفتن»، لازم و ملزوم دانسته اند. به عبارت ديگر، زيبايي الفاظ، جامه اي زيباست كه بر قامت رساي محتواي ژرف و انسان ساز پوشانده مي شود.

گزارش هاي متعددي از تأثير كلمات حكمت افزاي امام اميرالمؤمنين عليه السلام بر ادبيات فارسي و عربي در دست است، كه كتابها و مقالات گوناگون بدان موضوع پرداخته اند. اما تأثير كلمات آسماني صحيفه بر ادبيات فارسي و عربي در جايي به شيوه ي جامع گزارش نشده است. گرچه بطور پراكنده نمونه هايي ياد شده است. از جمله:

الف - مرحوم شيخ عبدالمنعم فرطوسي (م 1404 ه ق)، متن كامل صحيفه سجاديه را در 4500 بيت عربي به نظم كشيده كه منتشر شده است. (ر.ك: تراثنا شماره 78 - 77، ص 461) .

ب- دبير اعلم، صحيفه سجاديه را به نظم فارسي ترجمه كرده، كه نسخه خطي آن در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي به شماره 14566 موجود است. [9] .

ج- نظم صحيفه سجاديه، از محمد حزين بن محمد كاشاني (م 1170 ق). مرحوم تهراني در طبقات اعلام الشيعة، قرن 12 ص 659 و آيت الله مرعشي در مقدمه معادن الحكمة ص 45 از آن ياد كرده اند.

در زمينه ي ترجمه هاي منظوم فارسي صحيفه از معاصران كه چاپ شده است، مي توان نام برد از:

الف - صحيفه سجاديه منظوم - به ضميمه ميراث حضرت زهرا عليهاالسلام سيدرضا آل ياسين. تهران: مؤلف، 1377 ش. 198 ص.

در مقدمه شرح حال او آمده است. نويسنده، زاده ي كاشان از خانداني دانش پرور، و خود، سوابق ادبي دارد. كتاب شامل دو بخش است:

- ترجمه منظوم خطبه فدكيه حضرت زهرا عليهاالسلام (ص 9 تا 31) .

- ترجمه منظوم صحيفه (ص 198 - 33) .

ب - صحيفه سجاديه منظوم - محمد حسين سلطاني لرگاني كجوري. تهران: آرون، 1379 ش. 286 ص. (تهران - تلفن 33114044) .

نويسنده پيش از اين كتاب، نهج البلاغه و نهج الفصاحه را به نظم فارسي كشيده است.

وي اين ترجمه را سال 1378 ش به پايان برده - و شامل 54 دعاي صحيفه است. و در خاتمه، از مرحوم جواد فاضل مترجم صحيفه به خير ياد كرده است. به گواهي ابيات پاياني كتاب، وي اين ترجمه را از تير تا آبان 78 در چالوس در طول پنج ماه به سامان رسانده است. و نزديك به هفت هزار بيت دارد.

ج - صحيفه سجاديه منظوم - سهراب اسدي تويسركاني فرزند مرحوم حاج شمس الله اسدي تويسركاني معروف به «آداشي». تهران: راه ظفر، 1382 ش. 346 ص. (ناشر: تهران - تلفن 66951352) .

نويسنده، در مقدمه، از فعاليت خود در ترجمه منظوم قرآن و نهج البلاغه سخن مي گويد. اين ترجمه در حدود 5800 بيت است.

شامل ترجمه 54 دعاي صحيفه، كه در سال 1381 ش كار را به پايان برده.

نسخه هاي اين سه كتاب در كتابخانه مجلس موجود است.

د- ترجمه منظوم صحيفه سجاديه (به نظم فارسي)، ترجمه: محمد مهدي جلالي شاهرودي (معاصر). قم: احياگران، 1382، در 254 صفحه به قطع وزيري كه حدود 3000 بيت فارسي را در بردارد.

تداوم اين حركت مفيد، به گام هاي ديگر نياز دارد:

اول - تدوين گزارش و فهرستي از تلاش هاي انجام شده پيرامون اثرگذاري صحيفه بر ادبيات فارسي و عربي.

دوم- توجه ادباي معاصر به گسترش فرهنگ صحيفه در حوزه ي ادبيات مانند شعر، داستان، قطعات ادبي، ادبيات نوجوانان، برداشت هاي آزاد و آهنگين از فرازهاي شكوهمند صحيفه.

10. فرهنگ واژگان صحيفه، بايسته اي است كه برخي از محققان بدان پرداخته اند، مانند آثار زير:

الف- حل لغات صحيفه / سيد اختر حسين عظيم آبادي (همراه با ترجمه صحيفه به اردو).

ب - تبيان اللغة / ميرزا محمد علي چهاردهمي [10] .

ج- لغات صحيفه سجاديه / مركز تحقيقات رايانه حوزه علميه اصفهان.

د- حل لغات الصحيفة السجادية، محمد باقر حسيني منجم / مشهد، انتشارات تاسوعا، تحقيق قيس العطار، 1378 ش، 264 ص.

ولي همراه با تطور زبان و دگرگوني واژگان، اين حركت همواره بايد تداوم داشته باشد و هيچگاه متوقف نشود. كارهاي گسترده تر در اين وادي هنوز بر زمين مانده است.

11. معجم هاي لفظي و نمايه هاي موضوعي، نقشي بسزا در ترويج مفاهيم صحيفه دارد، جايگاه پژوهشي آن را بالا مي برد، و به فهم ژرف تر درون مايه ي اين كتاب الهي كمك مي كند.

از نخستين معجم هاي لفظي صحيفه نوشته ي آية الله سيد علي اكبر قرشي (چاپ قم دارالتبليغ اسلامي) و قاموس الصحيفه اثر سيد ابوالفضل حسيني سرابي تا معجم و نمايه موضوعي بسيار روزآمد و دقيق تدوين آقاي مصطفي درايتي (چاپ تهران، مركز اطلاعات و مدارك علمي)؛ [11] و فرهنگ نامه ي موضوعي صحيفه سجاديه در 3 جلد اثر سيد احمد سجادي و همكاران تلاش هاي مشكور در اين ميدان است. اما هنوز جاي كارهاي ديگر در اين وادي خالي است. از جمله: معجم و نمايه ديجيتالي، معجم و نمايه در سطوح مختلف (مثلا دانش آموزي و نوجوانان).

[همانند كتاب مفيد و كارآمد «هزار آيه، هزار موضوع «نوشته آقاي جواد محدثي در سطح دانش آموزي در مورد مفاهيم قرآني، چاپ قم، بوستان كتاب].

12. مستدركات و ملحقات صحيفه سجاديه در طول قرون، تا آنجا اهميت يافت كه گاه پا به پاي اصل نسخه هاي صحيفه، در مقام استنساخ و نشر، پيش مي رفت. نمونه هاي مستدركات صحيفه را در آثار زير مي توان يافت:

الصحيفة الثانية / شيخ حر عاملي؛ الصحيفة الثالثة / ميرزا عبدالله افندي؛ الصحيفة الرابعة / ميرزا حسين نوري؛ الصحيفة الخامسة / سيد محسن امين عاملي؛ الصحيفة السادسة / شيخ محمد باقر بيرجندي؛ الصحيفة السادسة / علامه محمد صالح حائري مازنداراني [12] ؛ الصحيفة السابعة / شيخ هادي كاشف الغطاء؛ الصحيفة الثامنة / ميرزا علي حسيني مرعشي شهرستاني.

كار عظيم آيت اله سيد محمدباقر ابطحي جاي تقدير فراوان دارد كه از اين صحيفه ها، ترتيب موضوعي فراهم آورده و دعاهاي ديگر امام سجاد عليه السلام را بر آن افزوده و «الصحيفة السجادية الجامعة» را - شامل 270 دعا از حضرتش - پديد آورده است.

علاوه بر مستدركات ياد شده، برخي رساله ها نيز با عنوان ملحقات صحيفه نام گذاري شده است. از جمله: ملحقات صحيفه از كفعمي كه در البلد الامين ذكر كرده است؛ ملحقات صحيفه از شمس الدين جبعي كه در مجموعه شماره 8932 كتابخانه ي مجلس آمده است. [13] ملحقات صحيفه علامه مجلسي با ترجمه ميرزا محمد حسين خاتون آبادي (نواده ي علامه مجلسي) كه در دست تحقيق و نشر است. همچنين ملحقات صحيفه نوشته محمد تقي بن مظفر زيابادي قزويني (قرن 11)كه نسخه هاي آن در كتابخانه مرعشي به شماره 9944 و 9370 موجود است و تاكنون منتشر نشده است. وي، شاگرد شيخ بهايي بوده و در سال 1023، حدود هفتاد دعاي امام سجاد عليه السلام را گرد آورده است.

13. ترويج فرهنگ صحيفه تا حد زيادي مرهون تعليقاتي است كه برخي از بزرگان نوشته اند. آنان با كمترين كلمات و موجزترين عبارات، لغات و عبارات دشوار صحيفه را كه به توضيح نياز داشته، توضيح داده اند، بدون اينكه شرح كامل ارائه كنند. در اين شماره، مي توان ياد كرد از:

الف - تعليقات / فيض كاشاني؛ ب - حاشيه / ميراماد؛ [14] ج - در زمان معاصر نيز كتابي به نام «شرح الصحيفة السجادية» اثر عزالدين جزايري (چاپ بيروت، 1398 ق) منتر شده كه در واقع، در رديف تعليقات بايد نام برد؛ د - در الموسوعة السجادية نيز متن صحيفه سجاديه همراه با توضيحات كوتاه در مورد واژه هاي مهم در پانوشت ها به چاپ رسيده است. [15] .

فقيه نامور شعيي ابن ادريس حلي (م 598 ق) حواشي لغوي بر صحيفه دارد كه تاكنون چاپ نشده و در دست تحقيق و نشر است. مرحوم شيخ تقي الدين كفعمي نيز لغات مشكل و نيازمند توضيح را با تكيه بر كتب معتبر لغت و شرح و تفسير كرده است.

در همين زمينه، تحقيق و نشر چند رساله ضرورت دارد:

اول - تعليقات احمد بن عبدالرضا بصري (صاحب فائق المقال في علم الرجال) نسخه خطي كتابخانه، مجلس شماره 8922:16.

دوم - حاشيه احمد بن مولانا افضل (قرن 12) ، نسخه خطي مجلس شماره 62:8 و 99 و 9962:7.

بر اين مجموعه بايد افزود: نسخه هايي از صحيفه كه د اختيار بزرگان دين بوده، غالبا مزين به حواشي و تعليقاتي توضيحي، لغوي، ادبي و... است كه در فهارس، از آن ياد نمي شود يا به خوبي معرفي نمي شود. اگر با اين ديد، به نسخه هاي خطي موجود صحيفه نگريسته شود، گوهرهاي ارزنده اي به دست مي آيد.

14. اجازات روايتي و بلاغ ها و انهاءهاي سماع و قرائت، در زمان هاي گذشته دو نقش داشت: از سويي زمينه اي مناسب و مطمئن براي استنساخ كتابها و تكثير نسخه بوده در زماني كه چاپ وجود نداشت. از سوي ديگر، شيوه اي براي تصحيح متن، حل دشواري هاي آن، تدريس دقيق و عالمانه متن و جلوگيري از تحريف (تغيير معنايي) و تصحيف (تغيير املايي) بود. شيوه هايي در روزگاران پيشين به كار مي رفت. ازجمله:

- سماع و املاء: شنيدن شاگرد از آورنده و راوي و نوشتن از گفته او.

- مناوله: استاد، كتاب را به دست خويش بنويسد و به شاگرد بدهد.

با رواج صنعت چاپ، هنوز جاي خالي اين شيوه هاي علمي محسوس است؛ چرا كه در فراگيري علوم، تنها مراجعه به كتاب و مطالعه ي آن كافي نيست بلكه بايد علم را از افواه رجال شنيد و از تجارب آنان كه سينه به سينه مطالب و فوايد را به دست آورده اند، بهره مناسب را برگرفت.

گذشتگان، براي ترويج صحيفه، اين تلاش ها را در حد زيادي انجام دادند: صحيفه را در محضر اساتيد خواندند، از روي نسخه هاي معتبر استنساخ كردند، با نسخه هاي معتبر ديگر مقابله كردند، همراه با خواندن استاد، به اعراب گذاري و تصحيح نسخه خود پرداختند، پرسش هاي علمي پرسيدند و بر مبناي پاسخ هاي استاد، حواشي عالمانه نوشتند.

گردآوري اين گونه نسخه ها - كه نسخه مدرسي ناميده مي شود - در مورد صحيفه سجاديه، كارنامه ي ارزشمندي پربرگ و پربار، از صحيفه پژوهي در اعصار گذشته به دست مي دهد.

علامه مجلسي در جلد 110 بحارالانوار، نمونه هاي مختلف از متن كامل اجازات بزرگان در مورد صحيفه را نقل كرده، و استاد سيد محمد حسين جلالي، از برخي اجازات نام بره و نسخه آنها را شناسانده است.

از بايسته هاي پژوهشي در اين ميدان، اجازه ي عام علامه ي مجلسي براي روايت صحيفه [16] و نيز اجازه هاي خاص به عده اي از تلامذه خود در اين زمينه است. [17] .

15. نقش صحيفه در اتحاد اقاليم قبله، موضوع مهمي است كه تاكنون به آن كمتر توجه شده است. اين مطلب به ويژه با توجه به محبت اهل بيت كه محوري ترين موضوع اتحاد اقاليم قبله است، اهميت ويژه مي يابد. اگر به اين نكته توجه شود كه اخلاق كريمه ي نبوي، به عنوان اسوه و الگوي آرماني تمام فرقه هاي امت، مطرح است، آنگاه اخلاق حسنه ي امام سجاد عليه السلام - كه در صحيفه سجاديه متجلي است - به خوبي يادآور خلق عظيم نبوي است. بدين رو، صحيفه، در زمينه ي اتحاد مسلمانان، نقش و جايگاه والا مي يابد.

در مقاله «عالمان صحيفه نگار»، به نسخه اي از صحيفه سجاديه اشاره شد كه به خط سيد محمد طاهر هاشمي شافعي - عالم معاصر اهل سنت كردستان - منتشر شده است. همچنين شماره 14 فصلنامه علوم حديث (زمستان 1378) ص 255 - 254، گزارشي از كنگره بين المللي صحيفه سجاديه منتشر كرده كه در سال 1420 قمري در دمشق برپا شده و عالماني از شيعه اماميه (آية الله جوادي آملي، استاد سيد محمدرضا جلالي، سيد محمد موسوي)؛ زيديه (ابراهيم بن محمد الوزير)؛ اهل تسنن (از جمله عبدالكريم الاشتر، احمد راسم النفيس، محمد عبدالستار السيد) هر كدام به گونه اي درباره ي صحيفه سجاديه سخن گفته، عظمت آن را ستوده و به تحليل آن پردخته اند.

بجاست كه از اين ديدگاه نيز بيش از پيش به صحيفه سجاديه توجه شود.

16. دانشمندان زيديه، اهتمام خوبي به صحيفه سجاديه نشان داده اند. در اين زمينه، چند نكته ذكر مي شود:

16-1. نسخه هاي مختلف صحيفه سجاديه كه دانشمندان زيدي مذهب به خط خود كتابت كرده اند، و در منابع مختلف معرفي شده است. از جمله:

- فهرس المخطوطات اليمينة (چاپ قم: كتابخانه آيت الله مرعشي، 1426) ج 1 ص 900 - 897 (سيزده نسخه).

- فهرس مخطوطات المكتبة الغربية بجامع كبير صنعا، ص 364 (چهار نسخه).

مصادر التراث في المكتبات الخاصة في اليمن، (نوشته عبدالسلام عباس الوجيه، چاپ اردن: مؤسسة الامام زيد بن علي، 1422) ج 1 ص 484 ، 381 ، 249 ، 143 و 545؛ ج 2، ص 285 ، 199 ، 135 و 302 (ده نسخه).

16-2. شروح دانشمندان زيدي بر صحيفه، از جمله:

شرح سيد محمد بن زيد حسني صنعاني (1149 - 1090 ق) (بنگريد: مؤلفات الزيديه، اشكوري 163:2؛ اعلام المؤلفين الزيدية، عبدالسلام عباس الوجيه، ص 899؛ مصادر الفكر الاسلامي في اليمن، نوشته عبدالله محمد حبشي، چاپ ابوظبي، 2004، ص 351) .

بعلاوه، اخيرا چاپ جديدي از صحيفه در يمن عرضه شده و در شمارگان گسترده منتشر شده است.

17. يكي از ضرورت هاي مهم تحقيق در باب صحيفه سجاديه، شناسايي دقيق كساني است كه كارهاي علمي پيرامون صحيفه ارائه كرده اند، اعم از: تحقيق، ترجمه، شرح، حاشيه، توضيح، ترويج و...

اين امر، به ويژه از آن رو ضرورت دارد كه بسياري از مترجمان و شارحان صحيفه، در سده هاي گذشته، در بوته ي نسيان مانده و اقدامي براي شناسايي علمي آنها صورت نگرفته است، در حالي كه شناخت علمي آنها مي تواند در ارزيابي آثار آنها و ميزان توجه ضروري به اين آثار نيز، دخيل باشد.

در اين زمينه، ياد مي شود از مقاله ي بسيار مفيد «مفسير فقيه علامه حويزي و تفسير صوافي الصافي»، كه استاد علامه سيد محمد علي روضاتي در فصلنامه ي بينات، شماره 12 ص 169 - 158 نگاشته و مقام علمي علامه يعقوب بن ابراهيم حويزي بختياري (متوفي 1150) و آثار او از جمله شرح صحيفه سجاديه او (مذكور در الذريعه 359:13 شماره 1328) را شناسانده است. اين گونه گام ها را بايد همين گونه استوار، برداشت و پيش رفت.