بخشي مهم از فرهنگ شيعي را دعاهاي مأثور تشكيل مي دهد. بدون بررسي اين دعاها، هر تحقيق و پژوهش در مورد تفكر شيعي، ناتمام و نارسا است. نقش دعاهاي مأثور از امامان معصوم عليهم السلام - كه شرح سفرهاي معنوي اولياي خداست - در ترويج و نشر فرهنگ شيعي، كمتر از نقش و جايگاه برنامه هاي عاشورا نيست. اهتمامي كه خواص و عوام شيعه در سده هاي پيشين نسبت به ترويج فرهنگ عاشورا بكار بردند، سبب تعظيم شعائر الهي در محرم شد كه بركات اين تعظيم شعائر را شاهديم.

در مورد دعاهاي مأثور، تلاش هاي محدثان بزرگ در ترويج دعاهاي مأثور به ويژه صحيفه و در اين ميان، مجاهدات جناب سيد ابن طاووس، ابن فهد حلي، شهيد اول، مولي محمد تقي مجلسي، علامه محمدباقر مجلسي، - و در قرن گذشته محدث قمي - اثري بسزا در ترويج اين فرهنگ صحيح غني و تهذيب و تنقيح آن از شوائب و ضعاف ايفا كرد.

تلاش بعضي از معاصران مانند آيةالله سيد محمدباقر موحد ابطحي اصفهاني و استاد جواد قيومي در تدوين موسوعه دعاهاي معصومين عليهم السلام نيز در اين باب، ستودني است.

اما به دليل پراكندگي اين آثار، پژوهشگري كه بخواهد بطور تخصصي در اين زمينه تحقيق كند، نمي تواند اين منابع را يكجا در اختيار داشته باشد. در اين زمان كه تشكيل كتابخانه هاي تخصصي راه را براي پژوهش هاي جدي باز مي كند، بايد كتابخانه هاي تخصصي در مورد ادعيه تأسيس كرد كه كتابهاي مربوط به صحيفه، بخشي مهم از اين مجموعه را تشكيل مي دهد. وقتي در چنين كتابخانه اي نسخه هاي خطي دعاهاي مأثور در كنار كتاب هاي چاپي (چاپ هاي سنگي، چاپ هاي جديد محقق و غير محقق) قرار گرفت، خلأهاي دعاپژوهي نيز پيدا مي شود. مثلا اختيار المصباح نوشته ابن باقي، منهاج الصلاح نوشته علامه حلي، اهم ما يعمل نوشته فيض كاشاني، هفتاد دعا از علامه مجلسي، روضة الاذكار نوشته مجذوب تبريزي و... بايد تحقيق و منتشر شود.

در اين راستا، كتابهاي زير قابل اشاره است:

- صحائف الاعمال، نوشته حيدر بن نعمت الله طبسي، نسخه خطي كتابخانه مجلس به شماره 12386 (فهرست مجلس، ج 35 ص 342) .

- رياض المتهجدين (فارس)، نوشته ي رضي الدين محمد مستوفي (قرن 11)، شام ادعيه و اعمال و اذكار كه در نماز شب خوانده مي شود و نيز آنچه از طلوع فجر تا طلوع آفتاب بجا آورده مي شود. نسخه خطي كتابخانه آيت الله مرعشي به شماره 789 در 308 برگ.

- سفينة النجاة، مشهور به مقالات، نوشته مولي علي اصغر بن محمد يوسف قزويني معاصر شيخ حر عاملي (قرن 12)، در پنج جلد مفصل، كه مرحوم تهراني در الذريعه 199:12 معرفي كرده و نسخه هايي از آن در كتابخانه آستان قدس رضوي موجود است. (فهرست آستان قدس رضوي 15: 297 - 293) .

- الجواهر المنثورة في الادعية المأثورة، نوشته سيد عبدالحسيب بن احمد علوي عاملي (قرن 11)، كه چند نسخه از آن به شماره هاي 6892 ، 6568 ، 6118 ، 1146 و 7801 در كتابخانه آيت الله مرعشي موجود است.

- ذريعة الضراعة، نوشته مولي محسن فيض كاشاني، كه متن كامل صحيفه سجاديه و ملحقات آن را نيز آورده است. فيض كاشاني در فهرست آثار خود به اين نكته اشاره كرده (فهرست هاي خود نوشت فيض كاشاني ص 174، نيز بنگريد: الذريعه 30:10) . نسخه اين كتاب در كتابخانه آيت الله مرعشي به شماره 598 موجود است.

- الانوار في الادعية الواردة عن الائمة الاطهار، ميرزا محمد باقر لنگرودي. در هزاران برگ با تقسيم جالب. چندين مجلد از كتاب - همه به خط مؤلف - در كتابخانه آيت الله مرعشي موجود است به شماره هاي 3267 ،2572 ، 2571 تا 3272. البته در زمينه ي كتابخانه مجازي، لوح فشرده ي «نورالجنان» گامي در اين راه است. ولي كارهاي ديگر بايد انجام شود. اگر در روايت، دعا را «سلاح المؤمن» خوانده اند، ما تا چه حد از اين سلاح در جنگ با دشمن درون و برون بهره گرفته ايم؟ مضامين دعاها متروك و مهجور مانده است. آيا چه زماني بايد به آنها پرداخت؟ چه زماني بايد به اين حقيقت رسيد كه خواندن دعا، فقط به محض نيت ثواب نيست، بلكه برترين ثواب، طلب علم صحيح از خاندان وحي است؟ اين نكته جاي تفصيل بيشتر دارد كه فعلا از آن مي گذريم و نكاتي در باب بايسته هاي پژوهشي مربوط به صحيفه سجاديه تقديم مي شود.

اكنون گزارشي از تلاش هاي صحيفه پژوهي ارائه مي شود، تا گام هاي ضروري آينده را در پرتو آن بهتر بشناسيم.

1- آثاري تحت عنوان كتابشناسي شروح، تعليقه ها، نسخه هاي خطي، و... در مورد صحيفه انجام شده كه به دليل پراكندگي و ضعف اطلاع رساني، به اطلاع اكثر محققان نرسيده است. اين منابع به نظر نگارنده ي سطور رسيده است:

1-1. مواردي كه در كتاب الذريعه ج 4 و 13 و 6 و 15 ياد شده و بجاست كه بطور مستقل استخراج شود.

1-2. مرحوم علامه ابوالحسن شعراني، در مقدمه ترجمه صحيفه (چاپ قم: انتشارات قائم آل محمد، 1383 ش) ص 21-19، فهرستي شامل 32 كتاب آورده است.

1-3. فهرست نسخه هاي خطي دانشگاه تهران، ج 1، ص 169 - 141. اين منبع، اطلاعاتي بيش از كتاب الذريعه به دست مي دهد.

1-4. سلسله مقالات استاد دكتر حسينعلي محفوظ در مجله البلاغ چاپ بغداد سال 1966 ميلادي، از جمله: ادب الدعاء و تدوين الادعية (شماره 6)؛ سيرة زين العابدين عليه السلام آثاره و ادعيته (شماره 7)؛ شعره عليه السلام (شماره 8)؛ اسناد الصحيفة و شروح الصحيفة (شماره 10) [1] .

1-5. فؤاد سزگين نيز در تاريخ التراث العربي، كتابشناسي و نسخه شناسي كوتاهي پيرامون صحيفه و شروح آن آورده است. [2] .

1-6. مرحوم استاد كاظم مدير شانه چي در مقدمه ي صحيفه ي سجاديه چاپ آستان قدس رضوي سال 1413 ه (نسخه قديم كتابت شده در 416 ه) ص 37 - 32، شامل معرفي 55 شرح صحيفه.

1-7. كتابنامه ي صحيفه ي سجاديه نوشته آقاي حسين درگاهي، چاپ نشر رايزن، 1378 ش.

1-8. گفتار استاد محقق سيد محمد حسين حسيني جلالي در «دراسة حول الصحيفة السجادية» (چاپ اعلمي 1421 ه) ص 59 - 29 كه تحت عنوان «الصحيفة عبرالقرون»، پژوهش هايي مربوط به صحيفه را به ترتيب سال گزارش كرده است. تمام اين كتاب، به عنوان مقدمه صحيفه سجاديه (نسخه ابن مالك) توسط انتشارات دليل ما منتشر شده است.

1-9. كتاب «نسخه هاي خطي، شروح و ترجمه هاي صحيفه سجاديه» نوشته جوان فاضل آقاي سيد محمد حسين حكيم (انتشارات كتابخانه آيةالله مرعشي، 1382 ش) شامل معرفي بيش از 75 شرح و ترجمه (در 544 نسخه ي خطي) و 30 دست نويس كهن صحيفه تا قرن دهم. اين كتاب، مفصل ترين كتابشناسي صحيفه است كه مؤلف، اكثر نسخه ها را از نزديك ديده و اطلاعاتي ارزشمند در مورد آنها ارائه كرده كه سبب تصحيح بسياري از اشتباهات فهرست نويسان مي شود. اين كتاب، نخستين كتابشناسي مستقل صحيفه است كه نگارنده سطور، مجموعه اطلاعات و يادداشت هاي خود را تا زمان تأليف آن در اختيار مؤلف قرار داد. البته حوزه ي كار ايشان، فقط آثار مخطوط موجود بوده است.

براي تكميل اين كتاب، چند كار ديگر بايد انجام گيرد:

الف - روز آمد شدن اين اثر، با بهره گيري از فهارسي كه پس از انتشار آن به چاپ رسيده و مي رسد به عنوان نمونه دو نسخه از شرح صحيفه سجاديه از محمد مؤمن بن علي تقي متخلص به مضي ء از شاگردان علامه مجلسي ره اخيرا به دست آمده است: يكي در كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي به شماره 12666 و ديگري در كتابخانه ي آيت الله جليلي كرمانشاه به شماره 381. [3] و نسخه اي از مواهب غيبه در شرح دعاي استعاذه ي صحيفه سجاديه كه در كتابخانه علامه ي طباطبايي شيراز به شماره 505 موجود است. [4] .

همچنين نسخه اي ديگر از كتاب آمال العارفين ميرزا عبدالوهاب برغاني قزويني كه در كتابخانه امام صادق عليه السلام قزوين شناسايي شده است (فهرست كتابخانه امام صادق عليه السلام، جلد دوم، در دست انتشار).

ب - رديابي آثار مربوط به صحيفه كه مفقود شده و نسخه هايي از آن شناسايي نشده است.

مانند شروح و حواشي ذيل كه نسخه اي از آنها در دست نيست:

- تعليقات از حسين بن عبدالصمد حارثي پدر شيخ بهايي (984 ق) (نك: اعيان الشيعة).

- حاشيه از شرف الدين علي بن حجة الله شولستاني (نك: طبقات اعلام الشيعه، قرن 11، ص 403) .

- شرح از عبدالباقي تبريزي صاحب منهاج الولاية في شرح نهج البلاغة (نك: طبقات اعلام الشيعة، قرن 11، ص 312) .

- حاشيه از عبدالغفار بن محمد رشتي شاگرد ميرداماد (نك: طبقات اعلام الشيعة، قرن 11 ص 333) .

- حاشيه و شرح از حسين بن سيد ضياء الدين ابي تراب حسن مجتهد كركي اردبيلي (1001 ق) صاحب دفع المناواة (نك: طبقات اعلام الشيعه، قرن 10، ص 72 - 71).

- حاشيه از ملا عبدالله افندي صاحب رياض العلماء.

- شرح بعض الادعية از مير محمد ابراهيم بن محمد معصوم قزويني (نك: طبقات اعلام الشيعة، قرن 12، ص 17؛ الذريعه ج 13 رقم 1282) .

- شرح از ابوالحسن بن محمد بحريني (1193 ق) (نك: طبقات اعلام الشيع، قرن 12، ص 61) .

ج - آثاري مربوط به صحيفه كه خارج از حوزه ي مخطوطات است، مانند آثار چاپ شده فارسي؛ [5] ترجمه هاي صحيفه به زبان هاي ديگر؛ مقالات، پايان نامه ها، لوح فشرده) CD (ها و ديگر آثار منتشره ي در مورد صحيفه.

1-10. مفصل ترين كار در كتابشناسي و نسخه شناسي صحيفه و آثار پيرامون آن، كاري است گروهي كه در بخش فهرستگان مؤسسه دارالحديث با مشاركت نگارنده ي اين سطور انجام شد. در آن كتابشناسي، فهرستي از صدها نسخه ي خطي صحيفه به ترتيب تاريخ، نسخه هاي همراه با ترجمه، شروح، تعليقات و... با استفاده از صدها مجلد فهرست هاي نسخه هاي خطي تدوين شده است. اين كتابشناسي صحيفه بخشي از كتاب عظيم «فهرستگان نسخ خطي حديث و علوم حديث» است كه چند مجلد از آن اختصاص به كتابهاي دعا دارد و تاكنون منتشر نشده است.

1-11. كتابشناسي صحيفه كه دوست دانشمند جناب عبدالله غفراني، سالها پيش به سفارش مؤسسه پژوهشي عاشورا در مشهد به سامان رسانده و متأسفانه چاپ نشده است.

2- پس از تدوين كتابشناسي و نسخه شناسي جامع و فراگير درمورد صحيفه، بايد به گام هاي بعدي پرداخت. نسخه هاي مختلف صحيفه به روايت هاي گوناگون موجود است. اين روايت ها، دست كم بايد در اختيار محققان قرار گيرد. چاپ اين نسخه ها به صورت تحقيقي و يا عكسي در تيراژ محدود، سندهاي ارزشمند به پژوهشگران مي رساند، كه يكي از ثمرات و بركات آن، ارائه سير تاريخي حضور اين كتاب مبارك در ميان فرقه هاي مختلف مسلمانان است. در اين جهت، چند گام برداشته شده است. از جمله:

الف - آية الله سيد محمد حسين جلالي / صحيفه سجاديه به روايت ابن مالك (چاپ قم: دليل ما).

ب - همو / صحيفه ي سجاديه به روايت ابي المفضل شيباني (چاپ آمريكا - مدرسه ي آزاد شيكاگو).

ج - استاد كاظم مدير شانه چي / صحيفه سجاديه، نسخه كهن آستان قدس رضوي.

د- مركز تحقيقات رايانه اي حوزه علميه اصفهان / صحيفه سجاديه به روايت ابن اشكيب.

3- چاپ كهن ترين و معتبرترين نسخه هاي صحيفه، به صورت نسخه برگردان (فاكسيميليه) در تيراژ محدود براي پژوهشگران نيز ضرورت دارد.

در اين جهت، چند گام ابتدايي برداشته شده است، از جمله:

الف - مرحوم آية الله سيد احمد روضاتي / نسخه ميرابوالقاسم كبير صاحب مناهج المعارف.

ب - آية الله سيد محمد حسين جلالي / نسخه موجود در كتابخانه تركيه.

ج - حوزه علميه اصفهان / صحيفه سجاديه به روايت ابن اشكيب.

حق اين است كه برخي از اين كارها نياز به چاپ مجدد دارد. مثلا در اصل نسخه ميرابوالقاسم كبير (م 1158 ه)، اختلاف نسخه ها با رنگ هاي مختلف قيد شده است كه در چاپ عكسي ياد شده، به دليل كمبود امكانات، به صورت سياه و سفيد چاپ شده و بسياري از فوائد آن منعكس نشده است.

4- تحقيق و انتشار ترجمه هاي كهن صحيفه به نثر و نظم فارسي. علاوه بر ضرورت ترجمه هاي جديد و روزآمد صحيفه (مانند ترجمه هاي مرحومين فيض الاسلام و شعراني، از ديدگاه دقت علمي و ترجمه مرحوم جواد فاضل از ديدگاه ادبي)، بايد به ترجمه هاي كهن نيز توجه شود. در اين كار، چند مطلب پيشنهاد مي شود:

الف - شناسايي مترجمان و شيوه ي ترجمه آنها.

ب - در صورت عدم شناسايي مترجم، شناسايي عصر ترجمه.

متأسفانه اين دو امر مهم در كار فهرست نگاري نسخه هاي خطي صحيفه هاي مترجم، مغفول واقع شده است. بيشتر فهرست نگاران در معرفي اين نسخه ها، در بخش كتابشناسي، فقط اشاره به نام صحيفه و امام سجاد عليه السلام مي كنند. و در بخش نسخه شناسي اشاره مي كنند كه ترجمه زيرنويس دارد، بدون اينكه در مورد اين ترجمه ها كاوش بيشتري انجام دهند.

بنابراين، لازم است نسخه هاي صحيفه ي مترجم، يك بار ديگر با دقت و تفصيل افزون تر، بازبيني شود تا شمار و ويژگي هاي ترجمه هاي كهن صحيفه شناخته شود و شناسنامه اي دقيق و گويا از اين ترجمه ها به دست آيد.

ج- انتخاب ترجمه هاي بهتر، كه از امتيازات بيشتري برخوردار باشد.

د- تحقيق و انتشار آنها.

اين كار، مسلما به مترجمان جديد كمك مي كند كه دقت خود را در انتقال مفاهيم بلند صحيفه بالا ببرند. بايد توجه داشت كه دعا، شامل گفتگوي امام معصوم عليه السلام با خداي بزرگ جل جلاله مي باشد. لذا ژرفاي معاني دعاهاي مأثور، دقتي فراتر از ترجمه احاديث ديگر مي طلبد. در اين راه، بهره گيري از ترجمه هاي كهن و دقيق و علمي - كه مترجمين خود، اهل ادب و معني بودند - منبع مناسبي مي تواند بود.

علاوه بر ترجمه هاي فارسي، بايد به ترجمه هاي ديگر صحيفه توجه شود. در اينجا به چند عنوان اشاره مي شود: