عبدالله غفراني: كتابشناس، حوزه علميه مشهد

بسم الله الرحمن الرحيم

سلام عليكم

اثر ارزشمند و گرانبهاي «نسخه هاي خطي، شروح و ترجمه هاي صحيفه ي سجايه» را - كه به همت والا و دست تواناي حضرت عالي تهيه و فراهم شده است ضمنا مطالعه و وارسي نمودم.

حسن سليقه، دقت و ريزبيني شما در شناسايي نسخه هاي ترجمه ها و گزاره ها در سراسر اين كتاب، كاملا آشكار و نمايان بوده و مي توان وانمود كرد كه اين اثر در نوع خود مايه ي سد فراغ و پركردن يك خلأ پژوهشي در قلمرو فرهنگ مكتوب شيعي گرديده است.

اين جانب نيز به عنوان يك دوست ناديده و شيفته ي اين فرايند علمي پسنديده، لازم دانستم چند مطلب ناچيز را كه در هنگام مرور به ذهن ضعيفم خطور نمود، به شكل گذرا و سطحي تذكر دهم:

يك: صفحه 64 و 65: نسخه ي «حاشيه علي الصحيفه الكامله» اثر ابن ادريس (م 598 ه) محفوظ در آستان قدس به شماره 14849: روزگاري اين نسخه در دست استاد علي اكبر غفاري بوده و مرحوم سبزواري آن را از مكتبه الصدوق در تهران ابتياع نموده است. اين سبزواري، همان واقف نسخه بر آستان قدس است، رحمه الله تعالي.

دو: صفحه ي 24: در اينجا يك نسخه ي كهن و بسيار نفيس از صحيفه معرفي شده، مورخ ربيع الاول / 516 ه در كتابخانه ي خصوصي سيد محمد باقر طباطبائي در شهر مقدس كربلاء. ظاهرا اين نسخه مهم هنوز موجود باشد، مي توان شفاها از آقاي آل طعمه يا دوستان وي كه در قم موجودند استفسار نمود.

سه: صفحه ي 25: نسخه ي محفوظ در كتابخانه ي اياصوفيا (تركيه-استانبول) به شماره ي 1964: اين نسخه به صورت فاكسيميله در مدرسه ي آزاد (شيكاگو - امريكا) به اهتمام استاد معظم سيد محمد حسين حسيني جلالي به طبع رسيده است. در ضمن، نام كتاب اين نسخه از روي عمد محو شده و خط آن شباهتهايي به شيوه ي نگارش ياقوت مستعصمي دارد.

چهار: صفحه ي 26 شماره ي 10: نسخه ي دانشكده ي الهيات تهران از سده ي هفت و هشت هجري: سند اين نسخه تفاوتهايي با ديگر اسناد داشته و در ضمن آن حسكاني واقع شده است.

پنج: صفحه ي 24: در سطر چهاردهم واژه ي «تست» غلط مطبعي و درست آن «لست» است. در صفحه ي 28 سطر پنجم از پايين نيز واژه ي «الاسكاف» اشتباه و درست آن «الاسكافي» است. جمله ي «بلغ المستجمع العلوم» هم در سطر سوم پس از آن بايستي اصلاح شود.

شش: مي توان احتمال داد كه نويسنده ي ناشناخته ي شرح صحيفه (معرفي شده در صفحه ي 160-153 شماره ي 53) همان صفي قلي بن نوروز ايمور تركمان - كه دو نسخه از گزاره ي او را در صفحه ي 38 و 39 تحت عنوان «ترجمه ي صحيفه ي سجاديه» معرفي نموده ايد! - بوده باشد، زيرا آغاز نسخه ها برابر است. در ضمن، نسخه ي كتابخانه ي مولانا آزاد دانشگاه عليگر هند در فهرست ميكروفيلمهاي آنجا به عنوان «شرح صحيفه ي كامله» معرفي گرديده است. [1] .

هفت: درباره ي نسخه ي صحيفه ي كتابخانه ي ممتاز العلماء هر لكهنو هند كه در صفحه ي 26 معرفي به مجله ي صحيفه المكتبه شماره ي 2 صفحه ي 32 ارجاع گرديده است: دوست عزيزم آقاي دكتر مهدي خواجه پيري در پيشگفتار دراز دامن خود بر «فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه ي راجه محمودآباد لكهنو» به مناسبت ياد كرد از كتابخانه ي سيد محمد تقي ممتاز العلماء، از اين نسخه ي ارجمند ياد نموده است. يك عكس كامل از همين نسخه ي صحيفه در كتابخانه ي مرحوم آيت الله گلپايگاني قم وجود دارد (نگر: فهرست آقاي عرب زاده، جلد نخست، ذيل عنوان صحيفه ي كامله.) اين مطلب هم گفتني است كه اصل نسخه در حال حاضر، طبق اطلاع شفاهي دكتر خواجه پيري به اين جانب، ديگر در كتابخانه ي ممتاز العلماء وجود نداشته و متأسفانه به سرنوشت ديگر نفايس هند دچار و فروخته شده است.

هشت: در صفحه 184 شماره ي 70 نسخه ي ناقصي از كتابخانه ي سريزدي يزد تحت عنوان 3 لغات صحيفه» به تازي از محمد عبدالبقاي معرفي و گفته شده: «شرحي است بر صحيفه با عناوين (قوله - قوله) كه در بامداد روز سه شنبه محرم 1116 ه در كشمير به اتمام رسيده و بيشتر به توضيح لغات پرداخته است.» مواصفات ياد شده، با دستنوشت ديگري از همين شرح كه قبلا ديده ام تفاوتهاي اندكي دارد، لذا آن را در اينجا به نقل از يادداشتهاي شخصي ام شناسايي مي كنم: «شرح صحيفه ي سجاديه به فارسي از محمد عبدالباقي كشميري كه در سه شنبه هشتم محرم 1110 ه از تسويد آن بياسوده است، نستعليق شكسته، محرر در سده ي يازدهم هجري، 147 برگ، از نسخه هاي كتابخانه ي ناصريه لكهنو هند، در انجام كتاب، اين رباعي به چشم مي خورد: هزار شكر كه شرح صحيفه گشت تمام (تا آخر مطابق با آنچه ثبت شده). اصل نسخه اكنون به شماره ي 28032 در مخزن مخطوطات آستان قدس رضوي نگهداري مي شود.»

نه: صفحه ي 28: در تعريف نسخه ي دارالكتب الظاهريه دمشق (اكنون: كتابخانه ي ملي اسد) آمده: «در فهرست (فهرست نسخ ظاهريه) آمده كه صحيفه ي سجاديه كتابي است در ادعيه و اذكار بر مبناي طريقه ي صوفيه و منسوب به امام علي بن ابيطالب عليه السلام؟؟؟!». در اينجا ذكر اين مطلب بسيار سودمند و مناسب است كه: ابن ابي احديد گزارشگر نهج البلاغه اشاراتي دارد به اينكه منشد شماي از ادعيه ي صحيفه ي سجاديه، حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام نظر مي انداختند (نگر: امالي شيخ طوسي، تحقيق مؤسسه ي بعثت قم، صفحه ي 693، روضه ي كافي، طبع كافي، طبع تهران، صفحه ي 131) .

ده: و تلك عشره كامله - مناسب بود در اين كتاب ارزشمند، بخشي هر چند كوتاه ويژه ي بحث و بررسي اسناد گوناگون صحيفه به نگارش مي آمد، چيزي شبيه مقاله ي ممتعي كه دكتر منصور پهلوان در مجله ي «علوم حديث» انتشار داده اند.

در انجام، اميدوارم در آينده اي نزديك شاهد پژوهشهاي ديگري از اين دست به قلم شريفتان باشم، ايدون باد.