محمد بركت: كتابشناس، حوزه علميه شيراز

نسخه هاي خطي، شروح و ترجمه هاي صحيفه ي سجاديه، سيد محمد حيسن حكيم، قم: كتابخانه آيت الله مرعشي، 1382 ش، 208 صفحه.

كتاب «نسخه هاي خطي، شروح و ترجمه هاي صحيفه ي سجاديه، نوشته ي فاضل و پژوهشگر جوان، جناب آقاي «سيد محمد حسين حكيم»، كاري قابل ستايش است ايشان با تتبع جامع در فهرستها و بحث و بررسي آراء فهرستنگاران و كتاب شناسان به معرفي نسخ كهن صحيفه ي سجاديه و سپس ترجمه ها و شرحهاي آن پرداخته است.

نوشته ي حاضر، در حقيقت تعليقه و يادداشتي است بر اين كتاب، در جهت معرفي دو شرح صحيفه سجاديه:

1- شفاء الصدور في شرح الزبور، جلد سوم.

از: سيد عبدالرحيم بن محمد حسيني موسوي شهرستاني (قرن 12) .

آقاي حكيم، دو نسخه از جلد اول و يك نسخه از جلد دوم «شفاء الصدور» را معرفي كرده است. وي درباره كتاب و نويسنده آن مي گويد:

اين شرح، از شروح مفصل توضيحي بر صحيفه سجاديه به زبان فارسي است. روش مؤلف بدين ترتيب است كه ابتدا جمله اي از دعا را نقل و آن گاه ذيل عناوين «بدان كه - تحقيق» توضيحات لازم را در چند مقاله يا مطلب بيان نموده و در انتها در عنوان «مؤلف گويد» نظر خويش را متذكر مي شود. وي اين كتاب را به نام شاه سلطان حسين صفوي (1135-1105) معنون داشته است. جلد اول آن شامل شرح ادعيه ي «تمحيد حق تعالي، الصلوة علي رسول الله، الصلوة علي حملة العرش، في ذكر آل محمد، الصلوة علي اتباع الرسل، الصلوة علي آدم و دعاؤه لنفسه» مي باشد كه در رجب 1115 ق تحرير شده و جلد دوم از ادامه ادعيه يعني دعاي صباح آغاز و تا دعاؤه لولده ادامه مي يابد كه تأليف آن در 1117 ق به اتمام رسيده است. از زندگاني شهرستاني اطلاع چنداني در دست نيست؛ جز اين كه خود وي در برگ دهم نسخه آستان قدس رضوي يكي از اساتيد خود را چنين معرفي مي كند: «و اجازه داده است اين بضاعت را استاد محقق مدقق كه جمع كرده است ما بين شرف و بهاء و محاسن صوري و معنوي، جامع معقول و منقول، حاوي فروع و اصول، فريد عالي مقدار و سيد صاحب قدر و اقتدار، مولانا و مقتدانا و من به في الشرعيات استنادنا مير محمد صالح حسيني متعنا الله ببقائه و وجوده و افاض علي العالمين فيوضاته و تحقيقاته و مد الله ظله السامي الي يوم القيمة و به او اجازه داده قدوه ي متقدمين و خاتم علماء ائمه طاهرين... مولانا و مقتدانا مولانا محمد باقر مجلسي قدس الله روحه بالنبي و الوصي». همچنين از ديگر تأليفات موجود او فقط يك كتاب با عنوان «ترجمه ثواب الاعمال» را مي شناسيم كه نسخه خط مؤلف آن در كتابخانه آيت الله مرعشي به شماره 62 موجود و در فهرست آن كتابخانه، ج 1، صص 74-73 معرفي شده است. اما در فهرست كتابخانه آصفيه هند آمده كه وي چند كتاب در سلوك و يك تفسير نيز براي آيات معضلات قرآن مجيد نوشته است. [1] .

يك شرح فارسي از صحيفه در كتابخانه ي مدرسه علميه ي امام عصر (عج) شيراز [2] موجود است كه در هنگام فهرست نويسي، نام شرح و شارح براي نگارنده مجهول بود، اما با گزارش دقيق و شيواي آقاي حكيم، معلوم شد اين شرح جلد سوم «شفاء الصدور في شرح الزبور» است.

از جلد سوم در شناسائي بهتر شرح و شارح نكاتي به دست مي آيد:

1- شارح نسخه هاي متعددي از صحيفه در دست داشته و نسخه بدل ها را ضبط كرده و در ترجمه و شرح آنها را لحاظ كرده و بعضي از نسخه ها را با نام ذكر كرده است، مانند: نسخه هاي اصل - كه معلوم نشد منظور چيست - نسخه ابن شاذان، ابن ادريس، كفعمي و شيخ بهائي.

2- شارح در اين جلد نيز با عباراتي مانند قبل، از استاد خود ياد كرده است. وي در شرح دعاي چهل و سوم (اذا نظر الي الهلال)؛ پس از ذكر چند حديث مربوط به نجوم مي گويد:

و حضرت محقق و مدقق افضل المحققين و ابحر المتبحرين علامي استادي شيخ الاسلام و المسلمين حديقه ي باغ سيادت مير محمد صالحا مد ظله العالي در «انوار مشرقه» [3] اين حديث را ايراد فرموده و فرموده در آن اشكال است از چند راه... و چند برگ بعد مي گويد:

و عاليجناب قدوة المحققين و المدققين و كهف المسلمين استاد و من به في الشرعيات استنادي مد ظله العالي مي فرمودند كه: هرگاه حكم كنند منجمين به رؤيت هلال رمضان...

3- شارح رساله اي در نماز جمعه نوشته، وي در شرح دعاي چهل و ششم (دعاؤه لعيد الفطر و الجمعة) مي گويد:

... مطلب دويم: در بيان احاديث وارده بر فضيلت روز جمعه وجوب نماز جمعه و اقوال علما در آن و اين بي بضاعت رساله اي در اين باب نوشته ام در رد قول جماعتي كه حرام مي دانند آن را در زمان غيبت و مجملي از آن را در اين مختصر مذكور مي سازم در ضمن چند «بيان» و كسي كه اراده ي زيادتي بصيرت داشته باشد رجوع نمايد بر آن.

4- چند دعا، غير از پنجاه و چهار دعاي مشهور را در آخر شرح داده كه عبارتند از:

الف - من دعائه في التذلل: مولاي مولاي أنت المولي و أنا العبد و هل يرحم العبد الا المولي، مولالي مولاي انت العزيز و أنا الذليل و هل يرحم الذليل الا العزيز...

ب - و من دعاه في الكرب و الاقالة: الهي لا تشمت بي عدوي و لا تفجع بي حميمي و صديقي...

ج- دعائه عليه السلام مما يخافه و يحذره: الهي ليس يرد غضبك الا حلمك و لا منجي من عقابك و لا يخلص منك الا رحمتك و التضرع اليك...

د- و من دعائه في ايام السبعة.

همچنين در پايان عنوان خاتمه - در هفت صفحه - آداب داعي و فضيلت دعا را ذكر كرده است.

شارح درباره ي سال تأليف و اين خاتمه مي گويد:

و الحمد لله رب العالمين، و الصلوة و السلام علي سيد الانبياء و المرسلين و علي آله و أولاده الطاهرين الي يوم الدين، كه به عنايت بي غايت سبحاني و به الطاف بلانهايت رباني به اتمام رسيد قليلي از آنچه اين بي بضاعت به خاطر داشت در شرح صحيفه سجاديه و زبور آل محمد كه از صفحه ي خاطر به صفحه ي قرطاس نگارد، فحمدا ثم شكرا بر اعطاء اين نعمت عظما كه گرديد مقبول طبايع خاص و عام، بلكه نگاشته نشده بود تا اليوم شرح چنيني از ذوي الافهام و ظن غالب آن است كه نوشته نخواهد شد بعد از اين و نبود آن به حول و قوت اين حقير ضعيف و بود به توفيقي از جانب ملك جليل و الله المستعان و هو الموفق المعين و از اتفاقات آنكه به اتمام رسيد در روز شنبه كه تمام شده است خلق سموات و ارضين و عالم كون و... در ما بين آسمان و زمين در شهر الله الاصم رجب المرجب از شهور يكهزار و يكصد و هيجده از هجرت سيد المرسلين و چون گرديده بود تمام و كامل در همه مراتب و باقي مانده بود آداب داعي و فضيلت دعا و نبود جاي مناسبي از براي ذكر آن و مجملي در بعضي از مكان مناسب ايراد كرده شده بود؛ به خاطر قاصر رسيد كه آن را اختتامي از براي آن قرار داده، بعضي از آيات و اخبار را مذكور سازم.

5- وي هر چند معتقد به تحريف و زياده و نقصان در قرآن نيست، اما به قدرت و جزم به آن رأي نداده است، وي در شرح دعاي چهل و دوم (دعاؤه عند ختمه القرآن)، پس از آوردن ترجمه ي احاديثي بر چگونگي جمع آوري قرآن توسط اميرالمؤمنين عليه السلام و سپس بيان اقوال بزرگان دانشمندان شيعه در موضوع تحريف قرآن، قول شيخ طوسي رحمه الله را تقويت كرده كه هيچ اضافه و نقصاني در آن راه ندارد و سپس قول مرحوم فيض كاشاني در تفسير صافي را آورده است.

گزارش نسخه:

اين نسخه را محمد فصيح فرزند محمد معين در شعبان سال 1150 بخط نستعليق نوشته و عناوين با شنگرف است. داراي 212 برگ و هر صفحه داراي 27 سطر و سطح مكتوب 11/5ضربدر20/5 سانتيمتر است.

نسخه در دو جا افتادگي دارد:

الف - در آغاز، كه نسخه از اواسط دعاي سي و دوم (دعاؤه في صلاة الليل)، فقره «و هذا مقام من استحيا لنفسه منك» شروع مي شود.

ب- اواخر نسخه، از اواسط دعاي پنجاه و يك (دعاؤه في التضرع و الاستكانة) فقره «الهي ما وجدتك بخيلا حتي سألتك»؛ كه دعاهاي 52 تا 54 هم افتاده است. انجام كتاب:

اللهم اجعل ذلك ذريعة ليوم لا ينفع مال و لا بنون الا من أتي الله بقلب سليم و وسيلة للشفاعة من يشفع شفاعة حسنة يكن له كفل منها و ذخيرة من كان يريد حرث الآخرة نزد له في حرثه؛ محمد و آله و عترته المعصومين؛ اميد از اخوان ديني آن است كه اگر بر سهو و خطائي عارف گردند به قلم عفو و اشفاق حك و اصلاح نموده حمل بر جهل اين بي بضاعت نمايند كه الانسان يساوق السهو و النسيان و در خلوات و وقت استجابت دعوات رعايت ظهر الغيب نموده از گوشه ي خاطر محو نفرايند و به فاتحه ياد آورند.

انجامه:

و فرغ من تحريره تراب اقدام المؤمنين ابن محمد فصيح محمد معين في شهر شعبان المعظم من شهور سنه 1150 خمسين و مائة و ألف من الهجرة النبوية علي مهاجرها الوف التحية.



اطلب لنفسك من خير تريد به

و من بعد ذلك غفرانا لصاحبه



يا ناظرا فيه سل بالله من رحمته

علي المؤف و استغفر لكاتبه



سال كتابت، هم به حروف و هم به عدد، 1105 خوانده مي شود، ولي اين ناشي از روش هاي غير معمول در ثبت ارقام و دستخط كاتب است.

2- المواهب الغيبية

شرح عربي و مفصل بر دعاي استعاذه، دعاي هشتم صحيفه ي سجاديه است.

شارح خود را اينگونه معرفي مي كند:

فيقول العبد المستعيذ بالله الغني محمد المدعو بالعلي ابن قوم الدين محمد المعروف بالحسين شاملهما الغفران.

شايد مؤلف «شمس الدين محمد مرعشي» فرزند «قوام الدين محمد مرعشي» باشد كه از اجداد مرحوم آيت الله سيد شهاب الدين نجفي مرعشي است.

شارح كتاب را به شيخ عليخان هديه كرده است، وي مي گويد:

و جعلته تحفة لمجلس من كان مجالسته فخرا للاعاظم و الامراء و ذخرا لذوي المكارم و النجباء... اعتماد الدولة العلية العالية اعتضاد السلطنة الهيبة السلطانية شيخعليخان، لا زال ظلال اقباله ظليلا و كان ذكره بين الانام جميلا.

آغاز كتاب:

الحمد لله الذي جعل الدعاء سلما يرتقي به الي أعلي مدارج الكمال و ذريعة لا ستعاذة من المكاره و سي ء الاخلاق و مذام الافعال و الصلوة علي محمد و آله الذين ندب علي الصلوة عليهم في كتابه الحكيم و عقب بصلواتهم استجابة الدعوات من القلب السليم.

شرح مرتب بر يك مقدمه، يك مقاله و يك خاتمه است.

در مقدمه كه عنوانش «بيان الاخلاق الجميلة و الرذيلة و ما يتعلق بها» مي باشد؛ شارح بر اساس دسته بندي دانشمندان علم اخلاق، قواي نفس را كه موجبات تحصيل فضائل و رذائل هستند، به علمي و عملي تقسيم كرده است.

وي معتقد است، حكمت و عدالتي كه در نفس انساني وجود دارد، منشأ صفات مختلفي در انسان است، كه اعتدال قواي شهواني برابر با عفاف و اعتدال قواي غضب برابر با شجاعت است.

وي براي هر يك از «عدالت»، «عفت» و «شجاعت» دوازده نوع نام برده و سپس براي بهتر شناخته شدن «حكمت» و سه صفت ذكر شده ي ديگر، بر اساس «تعرف الاشياء بأضدادها» متضاد اين صفات را ذكر كرده است.

شارح چون حديث مشهور «جنود عقل و جهل» - كه در كتاب اصول كافي آمده - را مناسب مقام دانسته، به شرح تفصيلي آن پرداخته است.

پس از مقدمه، در «مقاله» به شرح دعاي استعاذه پرداخته است. در اواخر اعتقادات اماميه را بطور كامل بيان كرده و همچنين عبارات ابن سينا در مقامات العارفين از كتاب اشارات و شرح خواجه نصيرالدين طوسي را آورده است؛ وي در پايان اين نقل مي گويد:

نقلنا كلامهما بعبارتهما لانها مشكوة لانوار الافاضات بقدر الاستعدادت الكاينة للانفس المستعدة فكل يستفيض عنها بقدر قابليته.

در خاتمه كه در بيان حقيقت دعا و شرايط استجابت و سر و سبب استجابت است، شش شرط براي استجابت دعا ذكر كرده و همچنين در موضعي كه تعلق به بيان اسم اعظم دارد، بيست و پنج اسم و جمله را كه احتمال دارد حاوي اسم اعظم است، ذكر كرده.

در چند جاي از شرح گفته كه بناي وي بر اختصار بوده و اگر مي خواسته كلام و شرح را بسط دهد، مطلب به چند جلد كتاب مي رسيد، از جمله در پايان خاتمه كه مي گويد:

ان المواضع المشكلة و المقامات المعضلة غير البدا أكثر من أن يحصي ولكن هذه الرسالة لا يليق ببسطها و تفصيلها و تبينها و ان اردنا ذلك، يصير الرسالة رسائل و الدفتر دفاتر، بل لنفد البحر قبل أن تنفد كلمات ربي.

انجام كتاب:

اللهم اعنني علي العلم اليقين بحقائق الامور و ارني حقايق الاشياء كما هي بمحمد و آله أجمعين صلوات الله عليهم الي يوم الدين فانك رؤوف رحيم و انك علي كل شي ء قدير و بالاجابة جدير.

اما گزارش نسخه:

نسخه اين شرح در كتابخانه ميرزاي شيرازي دانشگاه شيراز نگهداري مي شود، نسخه بخط نستعليق و عناوين كتاب و متن دعاي صحيفه سجاديه با شنگرف نوشته شده، داراي 140 برگ، سطرها متفاوت، صفحات مجدول با زر و جلد تيماج قهوه اي ضربي. و آخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين.