شرح صحيفه سجاديه، (فارسي)، از:؟

ترجمه و شرحي است مزجي بر صحيفه سجاديه كه بعد از ذكر هر فقره از دعا، نكات و دقايق صرفي و نحوي و موارد ادبي آن ها را مشخص مي سازد و از جمله مميزات و مختصات آن، نقل اضافات و كاستي هاي نسخ ديگر از جمله نسخه هاي شهيدين و ابن ادريس و كفعمي و در دو مورد از شيخ بهائي است. تاريخ اتمام آن جمعه 24 ربيع الثاني 1059 ق در دار السرور برهان پور مي باشد.

در مورد مؤلف اين شرح، اختلاف نظر بسياري وجود دارد و در فهرست هاي نسخ خطي به افراد متعددي نسبت داده شده كه تفصيل آن ها بدين قرار است:

الف - مير هاشم شاگرد علامه محمد باقر مجلسي: آقاي علينقي منزوي در فهرست دانشگاه تهران، ج 1، ص 146 به اعتبار يادداشتي كه روي برشگاه برگ هاي نسخه دانشگاه آورده شده مؤلف را مير هاشم معرفي كرده اند و چون به استناد فهرست آستان قدس رضوي، ج 2، ص 11 تاريخ تأليف كتاب را 1148 ق [1] پنداشته اند، در پي مير هاشمي رفته اند كه تا اين تاريخ زنده باشد و چون جز مير هاشم شاگرد علامه محمد باقر مجلسي



[ صفحه 154]



كس ديگري را نيافتند؛ همو را به عنوان شارح ذكر كرده اند. حال آن كه اساسا تاريخ تأليف شرح 1059 ق است و چنين شخصي مي تواند مؤلف اين شرح باشد.

ب - محمد تقي بن مقصود علي مجلسي: در فهرست كتابخاه مجلس، ج 3، صص 54 - 53 علامه مجلسي را شارح معرفي كرده اند و اين شرح را همان شرح فارسي وي به صحيفه سجاديه دانسته اند؛ در حالي كه شرح فارسي مجلس «رياض المؤمنين و حدائق المتقين و فقه الصالحين» نام دارد و به تفصيل در اين نوشتار از آن صحبت شده است.

ج - ملا محمد سليم رازي: فهرستنگار كتابخانه آيت الله مرعشي، جناب آقاي سيد احمد حسيني اشكوري در سه جا (ج 6، صص 290 - 289 و ج 9، ص 270 و ج 10، ص 41) اين شرح را نكاشته رازي قلمداد كرده است. حال آن كه شرح وي عربي است و در آستان قدس و دانشگاه تهران و مجلس نسخه دارد. (نك: شرح الصحيفة السجادية، ملا محمد سليم رازي، همين مقاله).

اين اشتباه از آن جا ناشي شده است كه ايشان به يادداشت بي مدرك و منبع برگ اول نسخه شماره 2306 آن كتابخانه اعتماد كرده اند؛ در حالي كه اكثر انتسابات اين گونه غلط مي باشد و دليل و مستند دقيق و علمي اي، پشتوانه آنها نيست.

د- افصح الدين محمد شيرازي: در ابتداي نسخه شماره 2987 ملك قبل از آغاز دعاي اول داخل كتيبه اي چنين نگاشته اند:«من مؤلفات الشيخ الاعظم الفاضل مولانا محمد الشيرازي غفر الله له و لوالديه». در مورد اين احتمال بايد چنين اظهار داشت كه در بين شارحان صحيفه سجاديه، فقط يك نفر را با اين نام و مشخصات مي شناسيم كه «افصح الدين محمد شيرازي» نام دارد و شيخ آقا بزرگ تهراني در الذريعة، ج 13، صص 357 - 356 شرح وي بر صحيفه را معرفي كرده است. كه اگر منظور همين شخص باشد بايد گفت كه وي نمي توانسته در سال 1059 ق در برهان پور هندوستان حاضر باشد، زيرا دو قرن پيش از اين تاريخ مي زيسته و كتاب ديگرش «التحفة العلية في شرح نهج البلاغه الحيدرية» را در روز شنبه 29 صفر 881 ق تأليف كرده است. ولي



[ صفحه 155]



اگر شخص ديگري منظور باشد تا كنون از وجود چنين كسي اطلاعي براي ما حاصل نشده است.

ه. محمد بن محمد عاملي، ابن خاتون (زنده در 5 محرم 1068) صاحب ترجمه قطب شاهي: محدث قمي در كتاب فوائد الرضوية، ص 567 در شرح حال ابن خاتون چنين نوشته است: «نزد من است شرح فارسي از صحيفه مكرمه سجاديه صلوات الله علي منشيها كه مظنون است كه از مصنفات همين شيخ جليل باشد و در آخر آن شرح نوشته شده: به اتمام سيد تأليف اين ترجمه روز 24 ربيع الثاني سنه 1059 ق در دارالسرور برهان پور من الله التوفيق.» و شيخ آقا بزرگ نيز همين نسخه را نزد شيخ عباس قمي ديده و در الذريعة، ج 4، ص 111 از آن ياد كرده است.

در اين مورد بايد اذعان داشت كه هر چند دليلي محكم و قاطع مبني بر انتساب اين شرح به ابن خاتون نداريم اما با توجه به قرايني مي توان احتمال بيشتري براي آن قائل شد. از جمله:

1- تأليف اين شرح در سال 1059 ق به اتمام رسيده و ابن خاتون در اين تاريخ در قيد حيات بوده است.

2- وي مدت زمان زيادي از عمر خود را در هندوستان و در خدمت سلاطين قطبشاهي گذرانده و اين شرح نيز در شهر برهان پورهند به رشته تحرير در آمده است.

براي اطلاعات بيشتر درباره ي ابن خاتون ر. ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ج 3 ص 395 - 394؛ طبقات اعلام الشيعة (قرن 11(، صص 513 - 512؛ الكني و الالقاب، محدث قمي، تهران 1397 ق، ص 567.

و. آقا حسين بن جمال الدين خوانساري (م 108 ق): در فهرست كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان، ص 14 احتمال داده اند كه اين شرح از تأليفات آقا حسين خوانساري باشد. اما در اين مورد بايد گفت كه آقا حسين خوانساري اصلا در هند اقامت نداشته و يا سفري بدان ديار انجام نداده تا موفق شده باشد كه اين شرح را در شرح برهان



[ صفحه 156]



پور هندوستان قلمي كرده باشد.

ز. محمد زمان نقوي سبزواري: در فهرست مشترك نسخه هاي خطي پاكستان، ج 14، ص 862 نسخه اي از اين شرح در كتابخانه عمومي خيرپور معرفي شده و در اطلاعات نسخه شناسي آن آمده كه به خط مولف و در سال 1105 ق كتابت شده است و محمد زمان نقوي سبزواري را مولف كتاب ذكر كرده است. اما همان طور كه مي دانيم تاريخ تاليف اين شرح قطعا 1059 ق مي باشد؛ پس نه اين نسخه، نسخه اصل است و نه سبزواري مولف آن.

ح. در فهرست كتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامي عليگر هند، ج 1، ص 154 مولف را بدون هيچ توضيحي «ميرهادي» ذكر كرده اند.

ر. ك: الذريعة، ج 4، ص 111 و ج 13، ص 346.

آغاز: «الحمد لله الاول ستايش مر خداي را كه پيش از همه چيز است. بلا اول به كسر و تنوين و در نسخه ي ابن ادريس به فتح بلا تنوين، و ضابطه اينست كه اگر اول افعل تفضيل باشد غير منصرفست و جاريست بر موصوف مذكور يا مقدر و من تفضيلي مقدر است، و اگر افعل صفت مشبهه باشد و جاري بر موصوف باشد نيز غير منصرفست مثل حجت في عام اول، و اگر سلخ كني از وضعيت و ظرف سازي مبني بر ضم شود و همچون ظروف مقطوعه از اضافه مثل ان اتيتي اول فلك كذا، و اگر به معني ابتدا باشد منصرف است مثل ليس له اول و آخر به رفع و تنوين و اعتبار وضعيت اصلية در منع صرف گاهي است كه نقل كنند از وصفيت...».

انجام: «و نجني من مضلات الفتن اضافه صفت به موصوف است. و نجات ده مرا از فتنه هايي كه موجب گمراهي من باشند. برحمتك يا ارحم الراحمين. به رحمت و انعام و فضل تو اي رحيم ترين رحم كننده ها. و صلي الله علي سيدنا مخمد رسول الله المصطفي و علي آله الطاهرين. و رحمت كند خداي تعالي بر سيد ما محمد صلي الله عليه و آله و سلم كه رسول خداست آن چنان رسولي كه بزگزيده ي الهي است از تمام عالم و بر آل او كه پاكند به مقتضاي آيه ي تطهير. و آن كه ملا جلال در حاشيه قديمه تجريد گفته كه فصل نكند بعلي به مقتضاي حديث من فصل بيني و بين آلي بعلي لم ينل شفاعتي اصل ندارد و حديث منقول نيست. الهي به فضل و كرم خود برين عاصي كه مترجم اين ادعيه كريمه است و به حق



[ صفحه 157]



صاحب اين ادعيه و آباء كرام و اولاد و اطهار او ببخشاي و عرفان و رضوان نصيب كن. آمين يا رب العالمين و صلي الله علي خير خلقه محمد و آله اجمعين الطيبين الطاهرين برحمتك يا ارحم الراحمين. به اتمام رسيد تاليف اين ترجمه روز جمعه بيست و چهارم ربيع الثاني سنه هزار و پنجاه و نه در دار السرور برهان پور و من الله التوفيق».

نسخه ها:

1 / 426 - آستان قدس رضوي، شماره 3200، نسخ، جمادي الاولي 1050 ق (البته اين تاريخ قطعا اشتباه مي باشد زيرا تاريخ تاليف كتاب 1059 است.)، عناوين شنگرف، برگ آخر نسخه آسيب ديده، 378 برگ، 14 سطر، در فهرست مولف كتاب مجهول معرفي شده است. [2] [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 321 - 320 و ج 2، ص 32 ادعيه]

2 / 427 - ملك تهران، شماره 1970، نسخ، 1059 ق، مجدول و مطلا و صفحه اول سرلوح مدهب دارد، عناوين و نشاني ها شنگرف، 290 برگ، 17 سطر، در فهرست كسي به عنوان مولف ذكر نشده است.[فهرست ملك، ج 2، ص 135]

3 / 428 - مرعشي قم، شماره 2306، نستعليق، علي بن زين الدين اويسي القرني، 1068 ق حسب الفرموده ميرزا محمد اشرف در اورنگ آباد، در حاشيه تصحيح شده، متن با شنگرف نشاني دارد، 282 برگ، 15 سطر، در فهرست مولف ملا محمد سليم رازي ذكر شده است. [فهرست مرعشي، ج 6، صص 290 - 289]

4 / 429 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 830، نستعليق خوب، عبدالرشيد، 1071 ق در لاهور، داراي تزئينات، مجدول، 328 برگ، 15 سطر، مولف محمد تقي مجلسي معرفي شده است. [فهرست مجلس، ج 3، صص 54 - 53]

5 / 430 - ملك تهران، شماره 2987، رساله اول مجموعه، نسخ و نستعليق، علي بن



[ صفحه 158]



يحيي بن حسن بن حسام بغدادي، چهار شنبه اول رجب 1077 ق، عناوين شنگرف، جدول دار، مؤلف افصح الدين محمد شيرازي آورده شده است.[فهرست ملك، ج 6، ص 181]

6 / 431 - كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان، شماره 4734، نسخ و نستعليق، محمد صالح، 15 شوال 1079 ق، مؤلف: آقا حسين خوانساري [فهرست مدرسه آخوند همدان، ص 14]

7 / 432 - دانشگاه تهران، شماره 928، نسخ، محمد مراد، جمعه 15 صفر 1089 ق، مجدول داراي لاجورد و شنگرف در برخي موارد در حاشيه تصحيح شده، عناوين شنگرف، 256 برگ، 17 سطر، مؤلف: مير هاشم [فهرست دانشگاه تهران، ج 1، صص 147 - 146]

8 / 433 - آستان قدس رضوي، شماره 13113، نسخ، 9 رجب 1090 ق، چند برگ اول اين نسخه افتاده و بقيه در صحافي جا به جا شده و همچنين بعضي از اوراق كسري در اواخر نسخه الصاق گرديده است، عناوين شنگرف، 252 برگ، 20 سطر، مؤلف: مجهول [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 323 - 322]

9 / 434 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 12426، نستعليق، 1090 ق، مجدول، 145 برگ، 22 سطر،مؤلف: مجهول [فهرست مجلس، ج 35 ص 382]

10 / 435 - مسجد گوهرشاد مشهد، شماره 373، نسخ و نستعليق، شنبه 16 رجب 1097 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 188 برگ، 19 سطر، مؤلف: مجهول [فهرست مسجد گوهرشاد، ج 1 صص 307 - 306]

11 / 436 - آستان قدس رضوي، شماره 11349، نسخ و نستعليق، حدود سده 11 ه، اين نسخه با نسخ قبل اندكي نقص عبارتي دارد، 167 برگ، 21 سطر، مؤلف: مجهول [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15 ص 323]

12 / 437 - ملك تهران، شماره 6175، رساله دوم مجموعه، ص 269 - 15، نسخ و نستلعيق، اواخر سده 11 ه، داراي تملك فرهاد بن وليعهد در رمضان 1304 ق، 17



[ صفحه 159]



سطر، مؤلف: مير هاشم [فهرست ملك،ج 9، ص 216]

13 / 438 - مدرسه فيضيه قم، شماره 571، نسخ، سده 11 و 12 ه، 277 برگ، 17 سطر،مؤلف: ابن خاتون عاملي [فهرست مدرسه فيضيه، ج 2، ص 34]

14 / 439 - كتابخانه عمومي خيرپور - پاكستان، شماره 297 / 2 ن ام، نسخ خوش نگارنده (كه نادرست است)، 16 جمادي الثاني 1105 ق، 336 صفحه، مؤلف: محمد زمان نقوي سبزواري [فهرست مشترك نسخه هاي خطي پاكستان، ج 14، ص 862]

15 / 440 - آستان قدس رضوي، شماره 3128، نستعليق، خرم علي انصاري، 1148 ق، عناوين شنگرف، مجدول، 319 برگ، 13 سطر، مؤلف: مجهول [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 322 - 321 و ج 2، ص 11 ادعيه]

16 / 441 - ملك تهران، شماره 3282، نسخ، قرن يازدهم ه، داراي تملكي در محرم 1196 ق در هرات، مجدول به طلا، عناوين و نشاني ها شنگرف، آغاز افتاده، 234 برگ، 17 سطر،مؤلف: مجهول [فهرست ملك، ج 2، ص 135]

17 / 442 - آستان قدس رضوي، شماره 9481، نستعليق، برگ اول با نسخ ديگر اندكي مغايرت دارد، مجدول، عناوين ادعيه شنگرف، نسخه جزو كتابخانه شيخ فضل الله نوري بوده و مهر كتابخانه او را دارد، برگ آخر نسخه افتاده و برگ اول وصالي شده، 187 برگ، 19 سطر، مؤلف: مجهول [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15،ص 322]

18 / 443 - گلپايگاني قم، شماره 34 / 147، نستعليق و نسخ معرب، عناوين و نشاني ها شنگرف، انجام نسخه افتاده در حاشيه تصحيح شده، 279 برگ، 15 سطر، مؤلف: ملا محمد سليم رازي يا مير هاشم؟ [فهرست منتشر نشده]

19 / 444 - مرعشي قم، شماره 3471، نسخ، دعاها معرب و با شنگرف نشاني دارد، در حاشيه تصحيح شده و حاشيه نويسي دارد، نسخه را موريانه خورده و اصلاح نشده است، 273 برگ، 19 سطر، مؤلف: ملا محمد سليم رازي [فهرست مرعشي، ج 9 ص 270]

20 / 445 - مرعشي قم، شماره 3642، نستعليق و نسخ غياث الدين بن نجاح الدين



[ صفحه 160]



حسيني امامي، در حاشيه تصحيح شده، 263 برگ، 15 سطر، مؤلف: ملا محمد سليم رازي [فهرست مرعشي، ج 10 ص 41]

21 / 446 - كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان، شماره 903 نسخ، از آغاز و انجام افتادگي دارد، مؤلف: آقا حسين خوانساري [فهرست مدرسه آخوند همدان، ص 14]

22 / 447 - ملك تهران، شماره 99، نسخ سده 12 و 13 ه، عناوين شنگرف، مجدول، تزئينات داراي حواشي، 252 برگ، 15 سطر، آغاز اين نسخه با ديگر نسخ مغايرت دارد و چنين است: «و كان من دعائه عليه السلام اذا ابتدأ بالدعاء بدأ بالتحميد عزوجل و الثناء عليه. الحمد لله الاول كان قبله سپاس مر خداي راست كه اول و ابتدا او را احدي فرض نكرده و نمي تواند كرد...» اما انجام آن برابر است بررسي بيشتر در مورد اين كه همين شرح است يا خير منوط به رؤيت نسخه مي باشد. مؤلف: مير هاشم [فهرست ملك، ج 3، ص 513]

23 / 448 - كتابخانه نوربخش خانقاه نعمت اللهي تهران، شماره 359، رساله دوم مجموعه، ص 367 - 24، نستعليق 1067 ق، 16 سطر، مؤلف: مجهول [فهرست كتابخانه نور بخش خانقاه نعمت اللهي تهران، ج 2، ص 86]

24 / 449 - كتابخانه گنج بخش اسلام آباد - پاكستان، شماره 554، نستعليق تحرير آميز سده 11 ه، آغاز و انجام افتاده، 670 صفحه، مؤلف: مجهول [فهرست كتابخانه گنج بخش، احمد منزوي، ج 4، ص 2384 و فهرست مشترك پاكستان، ج 14، صص 863 - 862]

25 / 450 - كتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامي عليگر هند، شماره 512. vinU ler. rep، نسخ 221 برگ، 17 سطر، مؤلف: ميرهادي [فهرست ميكروفيلم هاي نسخه هاي خطي فارسي و عربي كتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامي عليگر هند، ج 1، ص 154]

26 / 451 - كتابخانه عمومي فرهنگ و هنر مشهد، شماره ب - 27، نسخ متوسط، عناوين شنگرف، 456 صفحه، 7 سطر، مؤلف: مير هاشم [فهرست كتابخانه عمومي فرهنگ و هنر مشهد، صص 8 - 7]



[ صفحه 161]