شرح صحيفه سجاديه، (فارسي)، محمد صالح بن محمد باقر روغني قزويني (م 1116 ق) [1] .

روغني سه شرح و ترجمه بر صحيفه سجاديه نوشته است، شرح نخست او به زبان عربي و در سال 1073 ق تأليف شد؛ اما چون براي عموم مردم قابل فهم و استفاده نبود، بعد از آن شرحي ديگر به زبان فارسي نگاشت و در انتهاي آن نيز رساله اي در احكام و شرايط دعا ضميمه اش كرد. اما پس از آن نيز به دليل مفصل بودن شروح قبلي، ترجمه سليس و رواني از صحيفه سجاديه را به فارسي عرضه داشت.

متأسفانه اكثر فهرستنگاران نسخه هاي خطي در معرفي و شناسايي شرح فارسي وي بر صحيفه سجاديه و ترجمه ي او دچار اشكال شده اند و اسامي آن ها را، بدون دقت و جا به جا با يكديگر به كار برده اند. حتي بعضي، هر دو را نام يك كتاب قلمداد كرده اند كه باعث بروز اشكالاتي در معرفي آن نسخه ها شده است. در اين مقاله ما با دقت فراون و رؤيت بسياري از اين نسخه ها سعي بر تفكيك آن ها از يكديگر نموديم.

اين شرح، شرح دوم او به زبان فارسي است كه به خواهش بعضي از اخوان مخلص به رشته تحرير در آمده است. روغني در اين زمينه در مقدمه كتاب چنين نوشته است: «مي گويد فقير به رحمت رب غني محمد صالح بن محمد باقر قزويني ديريست بعضي از اخوان مخلص كه به لغت عربي معرفتي كامل ندارند از من التماس مي نمايند تا ادعيه صحيفه سجاديه را... ترجمه كنم به كلام روشن و بياني مبين خالي از تكلف و تعقيد و فارغ از اطناب غير مفيد تا مجمل معني وقت قرائت دعا معلوم گردد... پس استخاره



[ صفحه 144]



نمودم به خداي عزوجل در ترجمه ي آن به لفظي آسان و روان مناسب سياق الفاظ دعا و هم مناسب تقرير فارسيان آن مدعا را، و جمع ميان اين دو جهت بعضي وقت بسيار مشكل است. و ديگر از اين جهت كه علماي سابق متصدي اين امر نشده اند و از چنين كار مهم متقاعد بوده اند... تا امروز اين كار در عقده تعويق و انتظار مانده بود و شرحي معلوم به عربي يا فارسي بود مگر شرحي كه شيخ الاسلام بلده ي يزد مولانا بديع الزمان قهپائي نوشته است و مجهود خود در آن مبذول داشته... و آن شرح بر فوايد خوب محتويست و البته از افادات سيد استاد مير محمد باقر داماد قدس سره خالي نيست و ليكن حجم آن در نظر اخوان بسيار مي نمود و تعرض بيرون از حاجت ايشان شده بود. فقير اولا خواستم آن چه اصل مدعاست از آن شرح افراز كنم و براي تسهيل امر و تخفيف كتاب عبارت او بي موجب قوي تغيير و تبديل ندهم و چون به نظر امعان در آن تأمل نمودم برخي از آن صواب ننموده و بر علتي يا ذلتي مشتمل بود... و مع ذلك او راست بر من فضل و منت و تأسيس و سبقت. پس عنان همت به صوب شرحي مستقل معطوف داشتم مگر بنا در بعضي مواضع كه تقرير او مرضي ديدم چنان كه كاتب نوشته بود گذاشتم... و در خاطر است ان شاء الله تعالي رساله در احكام و شرايط دعا و مطالب متعلقه به آن در آخر شرح منضم گردانم تا هر كه خواهد با ترجمه ضم نمايد و اگر نخواهد كتاب بي آن تمام باشد [2] و چون اين جا غرض ترجمه بود بر آن اقتصار افتاد و ساير فوايد و مقاصد متعلقه به آن در شرحي كه به عربي مترتب كرده ام مذكور است».

ر. ك..: الذريعة، ج 13، ص 352.

آغاز: «يا الله يا سميع الدعاء يا جميل الثناء و يا عظيم الاحسان و يا كريم الامتنان بك اعتصامي و عليك اتكايي و اليك رغبتي و لديك قضاء سؤلي و انت غاية مرادي... مي گويد فقير به رحمت رب غني... [3] حدثنا السيد الاجل نجم الدين بهاء الشرف... قائل



[ صفحه 145]



حدثنا بر قول مشهور عميد الرؤساست و از مشايخ عظام فرقه اماميه است - عليه الرحمة و التحية - و روايت صحيفه كريمه سجاديه كه به زبور آل محمد و انجيل اهل بيت موسوم است از طرق مختلفه آمده است... و كان من دعائه عليه السلام اذ ابتداء بالدعاء... و ان جمله دعاهاي آن حضرت اين بود چون ابتدا مي كرده به تحميد خداي عزوجل و ثنا بر او. پس مي گفت الحمد الله تا به آخر تحميد و دعا. بدان كه در احاديث وارد است كه از شرايط دعا آنست... الحمد لله الاول... عجزت عن نعته اوهام الواصفين. حمد خداي را كه اول هر چيزيست بي اولي كه قبل از او باشد و آخر هر چيزيست بي آخري كه بعد از او باشد. خداوندي كه قاصر است از ديدن او ديده هاي بينندگان».

انجام:«و درين باب حجتم تلقين كن تا دانم چه بايد در جواب گفتن و چه عذر آوردن و به چه علت مستند شدن. و جسدم از ضرر و آفات محفوظ دار چون آدم در حسد مبتلا شد و امراض مبتلا يا به ايذاي خلق از قبيل ضرب و قطع از كار بازماند و كار طاعت سرانجام نتوان يافت. اللهم من اصبح و له ثقة أو رجاء غيرك فقد أصبحت و انت ثقتي و رجائي في الامور كلها. خدايا هر كه صبح كند و او را اعتمادي و اميدي باشد غير تو، من صبح مي كنم و تو اعتماد و اميد مني در همه امور. فاقض لي بخيرها عاقبة و نجني من مضلات الفتن. پس حكم كن براي من آن چه بهترين امور است از براي عافيت و نجات ده مرا از آفت هاي موجب ضلالت. برحمتك يا ارحم الراحمين و صلي الله علي محمد و آله اجمعين».

نسخه ها:

1 / 392 - مدرسه عبدالرحيم خان (سريزدي) يزد، شماره 101، نستعليق، گويا از خود شارح، 120 برگ [نشريه نسخه هاي خطي، دفتر 4، ص 422]

2 / 393 - مدرسه فيضيه قم، شماره 1167، نسخ، 1075 ق، 205 برگ، 16 سطر [فهرست مدرسه فيضيه، ج 2، ص 64]

3 / 394 - دانشگاه تهران، شماره 9086، نستعليق، شنبه 6 ربيع الثاني 1075 ق، عناوين شنگرف، آغاز افتاده با چند برگ نونويس سده 13 ه، در ميانه نسخه، 277 برگ، 1 سطر [فهرست دانشگاه تهران، ج 17، ص 289]



[ صفحه 146]



4 / 395 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 825، نستعليق، 1080 ق، محمد رفيع بن عبدالرحمن اشرفي، نسخه داراي تزئينات است از جمله سرلوح و جدول با طلا و لاجورد، حاشيه نويسي دارد، بعضي از برگ هاي آن جا به جا و اوراقي از آن افتاده است، 228 برگ، 14 سطر [فهرست مجلس، ج 3 صص 47 - 46]

5 / 396 - دانشكده الهيات مشهد، شماره 1293، رساله اول مجموعه، نسخ، عبدالعلي بن حسن رودباري، دوشنبه 7 ذي حجه 1085 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 15 سطر [فهرست دانشكده الهيات مشهد، ج 2، صص 433 - 432]

6 / 397 - گلپايگاني قم، شماره 37 / 61، نسخ و نستعليق، 1086 ق، در حاشيه تصحيح شده و نسخه بدل دارد عناوين و نشاني ها شنگرف، 191 برگ، 18 سطر [فهرست منتشر نشده]

7 / 398 - آستان قدس رضوي، شماره 14701، نسخ و نستعليق، حدود 1090 ق، عناوين شنگرف، 303 برگ، 12 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 317 - 316]

8 / 399 - دانشگاه تهران، شماره 2551، نستعليق، سده 11 ه، عنوان ها و نشاني ها شنگرف، 169 برگ، 21 سطر [فهرست دانشگاه تهران، ج 9، ص 1345]

9 / 400 - ملي تهران، شماره 1952 / ف، نستعليق و نسخ، محمد بن محمد صادق طالقاني، 1100 ق، عناوين شنگرف، 255 برگ، 15 سطر [فهرست ملي، ج 4، ص 418]

10 / 401 - ملي تهران، شماره 2040 / ف، نستعليق، قرن 11 ه، عناوين شنگرف، به قلم دو كاتب، 134 برگ، 18 سطر [فهرست ملي، ج 5، ص 39]

11 / 402 - آستان قدس رضوي، شماره 9641، نسخ و نستعليق، اواخر سده 11 ه، نسخه مصحح است، عناوين شنگرف، بخشي از دو برگ آخر نسخه پاره شده است، 284 برگ، 14 و 15 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 316 - 314]

12 / 403 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 14289، نسخ قبل از رجب 1143 ق، عبارات دعا معرب است و با خطوط شنگرف مشخص شده است، 172 برگ، 21 سطر، اين نسخه بدون مقدمه است. [فهرست مجلس، ج 38، ص 425 - 424]



[ صفحه 147]



13 / 404 - آستان قدس رضوي، شماره 15433، نسخ و نستعليق، اواخر سده 12 ه، 9 برگ از ابتدا و 2 برگ آخر اين نسخه افتاده است، 339 برگ، 13 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، ص 317]

14 / 405 - ملي تهران، شماره 1083 / ف، نسخ و نستعليق، محمد استرآبادي، جمادي الثاني 1252 ق، 179 برگ، 15 سطر [فهرست ملي، ج 3، ص 101 و فهرست كتابخانه معارف، ج 1، ص 44]

15 / 406 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 5887، نسخ عبدالله بن ميرزا محمد رضا، 1274 ق، عناوين و متن ادعيه شنگرف و لاجورد، 82 برگ، 25 سطر [فهرست مجلس، ج 17، صص 282 - 281]

16 / 407 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 12480، نسخ، 1293 ق، تمامي صفحات مجدول و مذهب، عناوين و نشاني ها شنگرف، 218 برگ، 15 سطر [فهرست مجلس، ج 35، ص 435]

17 / 408 - دانشگاه تهران، شماره 53، نستعليق، محمد بن حاج محمد علي بارفروش مازندراني، بين 20 رمضان 1296 الي 7 صفر 1297 ق، عناوين شنگرف، 270 برگ، 15 سطر [فهرست دانشگاه تهران، ج 1، صص 144 - 143]

18 / 409 - مرعشي قم، شماره 5114، نسخ و نستعليق، روي برگ اول معرفي مؤلف به نقل از امل الآمل به تاريخ 12 جمادي 1308 ق در سامراء نوشته شده است،دعاها با شنگرف نشاني دارد، 150 برگ، 18 سطر [فهرست مرعشي، ج 13، ص 320]

19 / 410 - مرعشي قم، شماره 9592، نسخ و نستعليق، آغاز افتاده، متن با شنگرف نشاني دارد، 253 برگ، 17 سطر [فهرست مرعشي، ج 24، صص 327 - 326]

19 / 411 - گلپايگاني قم، شماره 16 / 143، نسخ، تمامي صفحات مجدول و زرين آغاز و انجام افتاده، 151 برگ، 15 سطر [فهرست منتشر نشده]



[ صفحه 148]



21 / 214 - مسجد اعظم قم، شماره 166، رساله اول مجموعه، نستعليق، ص 62 - 1، فهرستنگار نسخه هاي خطي مسجد اعظم به غلط اين نسخه را به برغاني نسبت داده است، 24 سطر [فهرست مسجد اعظم، ص 433]

22 / 413 - گلپايگاني قم، شماره 36 / 124، نسخ، آغاز و انجام افتاده و تا دعاي (و كان من دعائه عليه السلام اذا قتر عليه الرزق) را دارد، تصحيح شده است، 201 برگ، 15 - 12 سطر [فهرست منتشر نشده]

23 / 414 - دانشكده الهيات مشهد، شماره 1955، نسخ و نستعليق، نور الدين محمد بن محمد هاشم حسيني سه شنبه 27 شوال 1075 ق، بدون خطبه و مقدمه 139 برگ، مؤلف اين نسخه در فهرست دانشكده الهيات شناخته نشده است. [فهرست دانشكده الهيات مشهد، ج 3، ص 993].

24 / 415 - گلپايگاني قم، شماره 18 / 50، نسخ، محمد هادي بن محمد گيلاني، يكشنبه 19 صفر 1091 ق، متن با شنگرف نشاني دارد، عناوين شنگرف، 223 برگ، 12 سطر [فهرست گلپايگاني، ج 1، ص 134 و فهرست منتشر نشده]

25 / 416 - گلپايگاني قم، شماره 25 / 107، نستعليق، قرن 13 ه، از آغاز افتادگي دارد، شامل دعاي 27 تا دعاي 51، مجدول، 13 سطر [فهرست گلپايگاني، ج 3، صص 119 - 118 و فهرست منتشر نشده]

26 / 417 - كتابخانه مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي قم، شماره 444، رساله اول مجموعه، ص 200 - 1، نسخ و نستعليق، چند برگ آغاز نسخه افتاده، 1078 ق، 15 سطر [فهرست كتابخانه مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي، ج 1، صص 371 - 370]

27 / 418 - كتابخانه خورشيد گرديزي - ملتان پاكستان، شماره 42، نسخ معرب و نستعليق، اسماعيل بن ذوالفقار (شايد اصفهاني)، رجب 1086 ق، عناوين شنگرف، مجدول، 196 برگ، 17 سطر [فهرست خورشيد گرديزدي، ص 30]



[ صفحه 149]