رياض العابدين في شرح صحيفة زين العابدين [1] ، (فارسي)، بديع الزمان قهپائي هرندي (قرن 11 ه،)

شرح و ترجمه مزجي مختصري است بر صحيفه سجاديه كه مؤف در مقدمه آن را چنين معرفي كرده است:«چون به هر لغتي عباراتي مناسب دارد و هر زباني مقتضي بيانيست قاصد اين است كه به كان يكون عبارت عربي اقتصار ننموده، هر جا مقام اقتضاء بسط كلام نمايد و در حل كلام معجز نظام ذكر استشادي بايد نمود توضيحا للمرام مبادرت به ذكر آن نمايد. و اگر مترجم را در اثناي كلام سخني روي نمايد كه ذكر آن مناسب مقام باشد به عراض آن اقدام نمايد و بالجمله شرحي ترتيب بايد در لباس ترجمه



[ صفحه 103]



و ترجمه نموده شود در ضمن شرح»

قهپائي بعد از ديباچه كتاب، مختصري از آداب دعا را در فاتحه اي ذكر مي كند و پس از شرح و تبيين اسناد صحيفه، تك تك جملات ادعيه را ذكر و به «توضيح لغات و تنقيح معاني و ترجمه ي الفاظ» آن ها، ابتدا به عربي و سپس به فارسي مي پردازد.

اين شرح به نام شاه صفي صفوي (1052 - 1038) نوشته شده و تأليف آن در چاشت روز يكشنبه شعبان 1043 ق به پايان رسيده است.

قطب الدين محمد لاهيجي با انداختن قسمت هاي عربي رياض العابدين، جملات فارسي آن را گرد آوري و در شرح خود بر صحيفه سجاديه ذكر كرده است (براي توضيحات بيشتر نك: شرح صحيفه سجاديه، قطب الدين محمد بن علي شريف لاهيجي، همين مقاله).

اما در مورد مؤلف اين شرح، جز اندكي نمي دانيم. تنها مطلعيم كه از شاگردان شيخ بهايي (م 1031 ق) بوده و از وي اجازه اي دارد كه در الذريعة، ج 1 ص 237 از آن ياد شده است. مدتي نيز منصب شيخ الاسلامي يزد را بر عهده داشته [2] و از عبارات اعيان الشيعة در وصف او بزرگي اش به اثبات مي رسد [3] .

ر. ك: الذريعة، ج 1، ص 329 و ج 348 ،13؛ ريحانة الادب، ج 1، ص 243؛ اعيان الشيعة ج 3، ص 550؛ طبقات اعلام الشيعة (روضة النضرة في علماء المائة الحادية عشرة) ص 80.

آغاز: «زواهر جواهر حمد و سپاس بيرون از اندازه ي حصر و قياس نثار بارگاه كبرياي خداوندي سزاست كه به قلم ابداع و تكوين و مداد قضا و قدر لوح عالم امر و خلق را



[ صفحه 104]



صحيفه ي كلمات خود گردانيد... اما بعد به مسامع ارباب دانش و بينش مي رساند كه... چون مدتي مديد بود كه جمعي از طالبان طريق نجات از اخوان مؤمنين و بعضي از دوستان حقيقي از اتقياي متورعين... التماس مي نمودند كه كتاب صحيفه كامله... به لغت فارسي مترجم و مشروح گرداند تا در وقت خواندن دعوات و مناجات به جناب پروردگار مجرد تحريك زبان نبوده... و كان من دعائه عليه السلام اذا ابتدأ بالدعاء... چون از آداب دعا چنان چه در فاتحه ذكر شد آن است كه هر گاه داعي اراده ي خواندن دعا نمايد ابتدا به سپاس و ستايش پرودرگار نمايد لهذا... الحمد الله الاول بلا اول كان قبله يعني سپاس و ستايش جميل مر معبدي را سزاست كه اول علي الاطلاق است بي آن كه اولي باشد پيش از او». انجام: «و نجني من مضلات الفتن. الاضافة البيانية أي المضلات التي هي الفتن، و الفتن جميع الفتنة و هي الضلالة و الكفر لقوله تعالي و من يرد الله فتنته أي كفره و ضلالته و منه قوله تعالي ما انتم عليه بفاتنين أي بمضلين و بمعني الاثم و هو المراد هنا. و منه قولي تعالي الا في الفتنة سقطوا. يعني: و برهان مرا از گمراه كنندگان كه آن گناهان است. برحمتك يا ارحم الراحمين. به رحمت خود اي رحم كننده ترين رحم كنندگان. و صلي الله علي سيدنا محمد رسول الله المصطفي و علي آله الطاهرين. و افاضه كناد خداي تعالي بر مهتر و بهتر ما محمد كه فرستاده ي خدا و برگزيده ي اوست و بر آل او كه پاكند از گناهان صغيره و كبيره و سهو و نسيان از اول عمر تا آخر آن».

چاپ:

تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، به كوشش حسين درگاهي، 1374 ش، 851 ص.

نسخه ها:

1 / 289 - كتابخانه شعبه تحقيق و اشاعت كشمير و حميديه بهوپال - هند، شماره 203، نستعليق، پنج شنبه 9 جمادي الثاني 786؟!! (اين تاريخ غلط است زيرا اصل كتاب در سال 1043 تأليف شده است)، 22 سطر [فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه شعبه تحقيق و اشاعت كشمير و حميديه بهوپال، ص 56 [4] ]



[ صفحه 105]



2 / 290 - آستانه حضرت معصومه عليهاالسلام، قم، شماره 6003 - 76: 1، نستعليق، خط مؤلف، چاشت روز يكشنبه شعبان 1043 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 238 برگ، 17 سطر [فهرست آستانه حضرت معصومه، دانش پژوه ص 124]

3 / 291 - ملي تهران، شماره 1261 / ف، نسخ، محمود بن علي حاجي حسن طبسي، 1066 ق، عناوين شنگرف، 247 برگ، 23 سطر [فهرست ملي، ج 3، ص 327]

4 / 292 - مرعشي قم، شماره 3813، نسخ، محمد شفيع بن محمد زمان اصفهاني، سه شنبه 26 ربيع الاول 1071 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، در حاشيه تصحيح و گاهي حاشيه نويسي دارد، 293 برگ، 21 سطر [فهرست مرعشي، ج 10، ص 185]

5 / 293 - مرعشي قم، شماره 10432، نسخ، شعبان 1080 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، در حاشيه تصحيح و حاشيه نويسي دارد، 209 برگ، 21 سطر [فهرست مرعشي، ج 26، ص 354]

6 / 294 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 4667، نسخ، جمادي الثاني 1083 ق، داراي سر لوح، مجدول، در حاشيه تصحيح شده، 25 سطر [فهرست مجلس، ج 13، صص 51 - 50]

7 / 295 - وزيري يزد، شماره 779، نستعليق شكسته، نور الدين محمد بن علي، پنج شنبه 12 جمادي الثاني 1085 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 241 برگ، 18 سطر [فهرست وزيري، ج 2، ص 654]

8 / 296 - ملك تهران، شماره 2705، نسخ، صدر الدين بن ملا حسين بن ملا روح الله سالك دهي لاهيجاني، صفر 1087 ق، مجدول، عناوين و نشاني ها شنگرف، 196 برگ، 25 سطر [فهرست ملك، ج 3، ص 427]

9 / 297 - دانشگاه تهران، شماره 36، نستعليق، رمضان 1088 ق (اين تاريخ را با خطي مغاير در انتهاي نسخه افزوده اند)، داراي حاشيه نويسي، عناوين شنگرف، 423 برگ، 16 سطر [فهرست دانشگاه تهران، ج 1، صص 121 - 120]



[ صفحه 106]



10 / 298 - آستان قدس رضوي، شماره 9739، نسخ، محمد هادي بن عليرضا تنكابني، شوال 1089 ق، نسخه مصحح، آغاز عناوين با سرترنج، برگ اول نسخه افتاده است، 284 برگ، 20 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 229 - 228]

11 / 299 - وزيري يزد، شماره 583، نسخ، محمد تقي بن محمد علي، غره صفر 1096 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، از انجام افتادگي دارد 187 برگ، 28 سطر [5] [فهرست وزيري، ج 2، ص 490]

12 / 300 - آستان قدس رضوي، شماره ي 9482، نستعليق، اواخر سده 11 ه، معلق به حواشي مولف، حدود 10 برگ از اوائل نسخه و آخر آن از دعاي پنجاه و سوم «في التذلل» به بعد ناقص است، بعضي اوراق از موريانه آسيب ديده است، 274 برگ، 14 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 231 - 230]

13 / 301 - كتابخانه اميرالمؤمنين عليه السلام نجف، شماره 89، نسخ زيبا، قرن 11 ه، [فهرست منتشر نشده]

14 / 302 - دانشگاه تهران، شماره 1731، نستعليق و نسخ، متن شنگرف، سده 11 ه، 294 برگ، 17 سطر [فهرست دانشگاه تهران، ج 8، صص 265 - 264]

/ 15 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 4844، نستعليق، محمد شريف بن محمد صادق خاتون آبادي، جمعه 27 ذيقعده 1100 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، از دعاي 23 تا پايان دارا است، 178 برگ، 14 سطر، اين نسخه در فهرست مجلس شوراي اسلامي «شرح صحيفه سجاديه» از آن ميرزا محمد بن محمد رضا مشهدي دانسته شده است. اما در اين انتساب اشتباهي رخ داده زيرا شرح صحيفه مشهدي همان طور كه در ادامه مقاله



[ صفحه 107]



معرفي خواهد شد عربي است در حالي كه اين نسخه فارسي است و انجامي كه براي آن ذكر شده تطابق كاملي با انجام «رياض العابدين» قهپائي دارد. ولي از آن جا كه شرح لاهيجي نيز (همان طور كه در ادامه ذكر خواهد) فقط عبارات عربي رياض العابدين را انداخته و قسمت هاي فارسي آن را در اكثر موارد عينا نقل كرده است انتساب اين نسخه مشتبه ماند كه از آن لاهيجي مي باشد يا نوشته قهپائي. بررسي دقيق تر آن منوط به رؤيت و مقابله نسخه مي باشد. [فهرست مجلس، ج 13، صص 276 - 275]

16 / 303 - وزيري يزد، شماره 2657، نسخ و نستعليق، سليم بن سكندر مازندراني، 1106 ق، آغاز افتاده، نسخه آبديده است، 190 برگ، 17 سطر، با عنوان «شرح الصحيفة السجادية» [فهرست وزيري، ج 4، ص 1379]

17 / 304 - گلپايگاني قم، شماره 5 / 12، نسخ، شيخ كبير بن شيخ نور الله يزدي ساكن قريه نواحي دار السلطنه اصفهان، جمعه 12 محرم 1111 ق، مقداري از مقدمه مترجم افتاده است، در حاشيه تصحيح و حاشيه نويسي دارد، عناوين و نشاني ها شنگرف، 195 برگ، 26 - 23 سطر [فهرست منتشر نشده]

18 / 305 - وزيري يزد، شماره 616، نستعليق شكسته، محمد مغيث بن... بن محمد، پنج شنبه رمضان 1119 ق، كاتب نواده ي مترجم است كه اين نسخه را براي پسر خود محمد ابراهيم از روي نسخه اي كه خود از روي خط مترجم نوشته بود استكتاب كرده است، عناوين و نشاني ها شنگرف، 350 برگ، 17 سطر [فهرست وزيري، ج 2، ص 525 و نشريه نسخه هاي خطي، دفتر 4، ص 384]

19 / 306 - مدرسه سپهسالار تهران، شماره 6836، نسخ، محمد مؤمن بر محمد مقيم، كارآفرين يزدي ساكن گازرگاه، ذيحجه 1121 ق، عناوين شنگرف، 276 برگ، 23 سطر [فهرست مدرسه سپهسالار، ج 5، ص 77]

20 / 307 - دانشكده الهيات تهران، شماره 89، نسخ و نستعليق،سده 12 ه، با تملكي به تاريخ 1123 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 20 سطر [فهرست دانشكده



[ صفحه 108]



الهيات تهران، ج 1، صص 706 - 705]

21 / 308 - حاج سيد محمد علي طباطبايي قاضي تبريزي (خصوصي)، بدون شماره، 1123 ق، جلد اول؟!! [نشريه نسخه هاي خطي، دفتر 7 ص 515]

22 / 309 - آستان قدس رضوي، شماره 19813، نستعليق جمعه 21 محرم 1127 ق نسخه مصحح و مقابله شده، 2 برگ، 20 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، ص 229]

23 / 310 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 4688، نسخ ساده و معرب، ميرزا علي بن محمد يوسف سبزواري ترشيزي، دهه اول ربيع الثاني، 1128 و 1129 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 245 برگ، 21 سطر [فهرست مجلس، ج 13، صص 71 - 70]

24 / 311 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 14350، نسخ، داراي تملكي به تاريخ 1181 ق، در حاشيه تصحيح شده، نسخه از آغاز اندكي افتادگي دارد، ادعيه معرب و با شنگرف مشخص شده اند، 224 برگ، 21 سطر [فهرست مجلس، ج 38، ص 377]

25 / 312 - كتابخانه اميرالمؤمنين عليه السلام نجف، شماره 333، قرن 12 ه، از ابتداي آن چند برگ از شرح اسناد صحيفه افتاده است، 209 برگ [فهرست منتشر نشده]

26 / 313 - دانشكده الهيات مشهد، شماره 265، نستعليق، سده 12 ه، عناوين و نشاني ها شنگرف، 287 برگ، 23 سطر [فهرست دانشكده الهيت مشهد، ج 1، ص 136] اين نسخه پيش از اين در مجموعه شخصي عبدالمجيد مولوي در مشهد قرار داشته و در نشريه دفتر 5، ص 32 فهرست شده است.

27 / 314 - آيت الله فاضل خوانساري - خوانسار، شماره 133، نسخ و نستعليق، قرن 12 ه، تصحيح شده و داراي حاشيه نويسي است، صفحه اول و آخر نونويس، عناوين شنگرف، 219 برگ، 21 سطر [فهرست كتابخانه آيت الله فاضل خوانساري، ج 1، ص 97]

28 / 315 - مرعشي قم، شماره 5591، نسخ، سده 12 ه، متن با شنگرف نشاني دارد، چند برگ آغاز نسخه نونويس است، 359برگ، 17 سطر [فهرست مرعشي، ج 14، صص 358 - 357]



[ صفحه 109]



29 / 316 - ملي تهران، شماره 1912 / ف، نسخ و نستعليق، قرن 12 و 13 ه، احمد بن محمد هزار جريبي (كاتب نونويس ها)، عناوين شنگرف، صفحات آخر نونويس است، آغاز افتاده 275 برگ، 17 سطر [فهرست ملي، ج 4، ص 363]

30 / 317 - دانشكده الهيات مشهد، شماره 1054، نسخ، 1240 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 174 برگ، 22 سطر [فهرست دانشكده الهيات مشهد، ج 2، ص 218]

31 / 318 - ملك تهران، شماره 2893، شكسته نستعليق، محرم 1274 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 257 برگ، 18 سطر [فهرست ملك، ج 3، ص 427]

32 / 319 - آستان قدس رضوي، شماره 12359، نسخ، معلق به حواشي از مؤلف به فارسي و نسخه مصحح، بعضي اوراق رطوبت ديده و وصالي شده است، صفحه اول مجدول، چند جمله از صفحه اول اين نسخه اشتباها نونويسي شده است، از انجام ناقص و تا اوائل دعاي 51 را دارا است، 294 برگ، 19 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 230 - 229] كاتب با شنگرف در حاشيه برگ دوم، مؤلف را اشتباها قطب الدين محمد بن شيخ علي شريف لاهيجي ضبط نموده است كه اين اشتباه به فهرست الفبايي كتب خطي كتابخانه آستان قدس رضوي، ص 291 راه يافته و در آن جا اين نسخه را رياض العابدين اثر لاهيجي دانسته اند كه صحيح نيست.

33 / 320 - گلپايگاني قم، شماره 7 / 173، نستعليق، آغاز و انجام افتاده است، در حاشيه تصحيح و نسخه بدل دارد، عناوين و نشاني ها شنگرف، 229 برگ، 14 سطر [فهرست منتشر نشده]

34 / 321 - مجلس شوراي اسلامي شماره 2021، نسخ خوش در حاشيه تصحيح شده است، عناوين و نشاني ها شنگرف، 666 صفحه، 19 سطر، در فهرست مجلس نسخه اشتباها به محمد تقي مجلسي نسبت داده شده است. [فهرست مجلس ج 6، صص 21 - 20]

35 / 322 - مرعشي قم، شماره 1853، نسخ متن معرب و با مشكي نشاني دارد، در حاشيه تصحيح شده، 290 برگ، 23 سطر [فهرست مرعشي، ج 5 صص 239 - 238]



[ صفحه 110]



36 / 323 - مرعشي قم، شماره 1857، نسخ، متن با شنگرف نشاني دارد در حاشيه تصحيح شده و گاهي حاشيه نويسي دارد، 216 برگ، 29 سطر [فهرست مرعشي، ج 5، ص 241]

37 / 324 - مرعشي قم، شماره 3176، نسخ، متن معرب و با مشكي نشاني دارد در حاشيه تصحيح شده، 258 برگ، 17 سطر [فهرست مرعشي، ج 8 ص 401]

38 / 325 - مركز احياء ميراث اسلامي قم، شماره 3006، نسخ و نستعليق قرن 12 ه، انجام افتاده، تصحيح شده، عناوين شنگرف يا نانوشته، 306 برگ، 18 سطر [فهرست منتشر نشده]

39 / 326 - مرعشي قم، شماره 433، نسخ، عناوين شنگرف، متن با شنگرف نشاني دارد، در حاشيه تصحيح شده، 235 برگ، 20 سطر، در اين نسخه ديباچه مفصل نويسنده در نصف صفحه اول خلاصه شده و كاتب بقيه قسمت هاي آن را نياورده است. [فهرست مرعشي، ج 2، صص 37 - 36]

40 / 327 - مرعشي قم، شمراه 9357، نسخ، عماد بن مير حيدر علي حسيني كركي، دوشنبه دهم ربيع الآخر 1013 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 339 برگ، 15 سطر [فهرست مرعشي، ج 24 صص 149 - 148]

41 / 328 - مرتضوي - مشهد (خصوصي)، شماره 10 ،53 محرم 1183 ق، تصحيح شده و حاشيه نويسي دارد.[مجله تراثنا، ش 68، ص 120]