حاشية الصحيفة السجادية، (عربي)، سيد محمد باقر بن محمد حسيني استرآبادي، ميرداماد (م 1041 ق)

شرحي است مختصر با عناوين «قوله - قوله» بر صحيفه سجاديه، مشتمل بر بحث هاي لغوي و فلسفي كه گاهي نيز در زمينه هاي رجالي و علوم هيئت سخن به درازا مي كشد. اين شرح شامل توضيح و بيان نكات و دقايق كلمات صحيفه سجاديه است و ميرداماد آن را بعد از كتاب ديگرش «السبع الشداد» تأليف نموده است.

ر. ك: الذريعة، ج 6، ص 145 و ج 13، ص 347؛ طبقات اعلام الشيعة (القرن الحادي عشر)، صص 70 - 67؛ ريحانة الادب، ج 6، ص 62 - 56؛ معجم المؤلفين، ج 9، ص 93؛ فهرست كتابهاي چاپي عربي، خان بابامشار، ص 286.

چاپ ها:

1 - تهران 1317 - 1315 ق، به خط زين العابدين محمد قمي، در حاشيه نور الانوار به همراه حاشيه فيض كاشاني و حديقه هلاليه، 298 صفحه، چاپ سنگي.

2- تبريز 1316 ق، چاپ سنگي.

3- اصفهان، مهديه ميرداماد، تحقيق: سيد مهدي رجائي، با سعي و اهتمام سيد محمود ميردامادي، 1406 ق، 454 صفحه.

آغاز: «الحمد لله الذي جعل لوح الامر و الخلق صحيفة لكتبه و كلماته و رقيما لسوره و آياته بمداد قضائه و قدره و قلم ابداعه و تكوينه، و الصلاة علي اكرم مصطفيه و أحم منتصبيه المنبعث من شجرته الرحمة و عنصر الكرامة لاختتام سفارته و وحيه و استتمام ملته و دينه، و علي العترة الصفوة الطاهرة و الحامة الروقة الناخلة الاثني عشر الخلص البررة المقربين المكرمين الاوصياء الصديقين و الاصفياء السبيقين و الأمناء المعصومين و الخلفاء المفطومين خزنة سر الله و حملة كتاب الله و أعمدة دين الله و حفظة حدود الله و نصية خاصة الله و بقية خيرة الله و تريكة رسول الله صلي الله عليه و عليهم و سلم. أوجس أبدالابدين و سجيس دهر الداهرين. و بعد فأفقر الخلق الي غني الأغنياء عبده المضئيل الذليل محمد بن محمد يدعي باقر بن داماد الحسيني ختم له في نشأتيه



[ صفحه 59]



بالحسني يقول ان في انجيل اهل البيت...».

انجام: «الثانية: تشديد القاف و النون جميعا من التلقين، ادغاما لنون جوهر الكلمة في نون الضمير. و المرام بالحجة حينئذ معناها الحقيقي الشائع لا غيرا عني ما به الاحتجاج و الاعتذار. و التلقين تفعيل من لقن الكلام من فلان من باب علم. و تلقنه منه اخذه من لفظه و فهمه، فهو يجري مجري الالقاء و الاملاء و الايحاء و الالهام و التعليم و التفهيم و مطاوعه يجري مجري التلفظ و التعلم و الاخذ و الضبط و التحفظ و الاحتفاظ و الامر في دعاء المضمضة للوضوء «اللهم لقني حجتي يوم ألقاك» ايضا علي هذا السبيل و كذلك حيث ما ورد هذا اللفظ في سائر الموارد، و القاصرون من أصحاب العصر عن نظائر هذه الدقائق و الأسرار من الغافلين، فاستقم كما أمرت و لا تكن من القاصرين».

نسخه ها:

1 / 74 - مرعشي قم، شماره ي 6407، نستعليق، محمد بن حسن همداني، 1051 ق، عناوين نوشته شده است، 93 برگ، 19 سطر [فهرست مرعشي، ج 17، ص 9]

2 / 75 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 1247، رساله اول مجموعه، ص 166 - 1، نسخ، 1052 ق، در بعضي صفحات چندين سطر خالي است كه گويا در اصل چنين بوده است، چندين نقش مهر و امضاي علامه مجلسي بر مواضع مختلف نسخه ديده مي شود، سطور مختلف [فهرست مجلس، ج 4، صص 30 - 29]

3 / 76 - آستان قدس رضوي، شماره 9634، نستعليق، جمادي الآخر 1065 ق [كذا] در استرآباد، نسخه مصحح است، عناوين شنگرف، اين نسخه عموما از مسوده اصلي استنساخ شده، صفحه اول نسخه افتاده است، 125 برگ، 15 سطرح [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، ص 178]

4 / 77 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 14488، رساله دوم مجموعه ص 127 - 51، نستعليق، جان محمد، دوشنبه 29 ربيع الاول 1073 ق، عناوين شنگرف، 127 برگ، 15 سطر [فهرست مجلس، ج 38، ص 645]

5 / 78 - مرعشي قم، شماره 4956، نسخ، فخر الدين بن شاه قاسم احمد شكر الله،



[ صفحه 60]



يكشنبه هجدهم صفر 1076 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، از روي نسخه اي كه به خط مؤلف تصحيح شده بود مقابله شده است، 66 برگ، 20 سطر [فهرست مرعشي، ج 13، ص 153]

6 / 79 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 99 مجموعه امام جمعه خويي، نسخ و ثلث، محمد ابراهيم بن محمد امين قايني، 1090 ق، 216 صفحه، 13 سطر [فهرست مجلس، ج 7 صص 100 - 99]

7 / 80 - مرعشي قم، شماره 7520، رساله اول مجموعه، ص 41 - 1، نستعليق، محمد كاظم مازندراني، 1093 ق، حاشيه برگ ها را موش خورده است، سطور مختلف [فهرست مرعشي، ج 19، صص 328 - 327]

8 / 81 - آستان قدس رضوي، شماره 7027، نستعليق، محمد رضا بن احمد حسيني مازندراني،1079 ق، 70 برگ، 19 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 6، ص 227]

9 / 82 - دانشكده الهيات مشهد، شماره 1251، رساله دوم مجموعه، نسخ، محمد مهدي بن رشيد الدين سپهري، 5 ربيع الآخر 1098 ق، عنون ها و نشاني ها شنگرف، 18 سطر [فهرست دانشكده الهيات مشهد، ج 2، ص 397]

10 / 83 - مرعشي قم، شماره 9887، نستعليق مظفر بن فتح الله دماوندي، چهارشنبه دهه ي اول ربيع الآخر 1098 ق، متن با مشكي نشان دارد، روي برگ اول تملك سيد ريحان الله موسوي با مهر بيضوي «العبد ريحان الله الموسوي» ديده مي شود، 125 برگ، 17 سطر [فهرست مرعشي، ج 25، صص 186 - 185]

11 / 84 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 1246، نسخ، علي تفرشي، داراي حاشيه از مصنف است، نسخه در زمان مصنف و به امر صدر اعظم وقت دولت صفوي نگاشته شده است، با حواشي وسيع از كاتب نسخه 226 برگ، 12 سطر [فهرست مجلس، ج 4، صص 29 - 28]

12 / 85 - آستان قدس رضوي، شماره 724 اهدايي رهبري، سده 11 ه، رقعي



[ صفحه 61]



[فهرست هزار و پانصد نسخه خطي اهدائي رهبر معظم انقلاب حضرت آيت الله خامنه اي به كتابخانه آستان قدس رضوي، صص 155 - 154]

13 / 86 - دانشگاه تهران، شماره 9050، رساله اول مجموعه، سده 11 ه، انجام نسخه افتاده، 5 برگ، 18 سطر [فهرست دانشگاه تهران، ج 17، ص 281]

14 / 87 - گلپايگاني قم، شماره 2 / 200 قرن 11 ه، با حواشي «منه دام ظله»، عناوين و نشاني ها شنگرف، 63 برگ، 17 سطر [فهرست منتشر نشده]

15 / 88 - ملي تهران، شماره 2193 / ع، رساله اول مجموعه ص 102 - 6، نستعليق خوش و نسخ جلي، سده 11 ه، كلمه «قوله» به شنگرف نوشته شده است، نسخه داراي حاشيه نويسي است، 15 سطر [فهرست ملي ايران، ج 11 صص، 480 - 479]

16 / 89 - اميرالمؤمنين عليه السلام نجف، شماره 821، نسخ زيبا، صفر 1104 ق، 104 برگ [فهرست منتشر نشده]

17 / 90 - مرعشي قم، شماره 1467، رساله هفتم مجموعه، ص 207 - 160 نسخ و نستعليق محمد باقر بن ملا ولي استرآبادي رجب 1106 ق، عناوين شنگرف، حاشيه نويسي دارد، نسخه داراي تملك محدث قمي است، 15 سطر [فهرست مرعشي، ج 4، ص 260]

18 / 91 - مرعشي قم، شماره 9001، رساله دوم مجموعه، ص 247 - 138، نسخ، محمد باقر بن محمد مهدي مشهدي، 1113 ق، عناوين و نشان ها شنگرف، 16 سطر [فهرست مرعشي، ج 23، ص 161]

19 / 92 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 3389 رساله دوم مجموعه ص 320 - 116، نسخ، 1137 ق، 13 سطر [فهرست مجلس، ج 10 ص 1246]

20 / 93 - مدرسه سپهسالار تهران، شماره 8159، نيمه نخستين نستعليق و بقيه نسخ و هر دو قسمت از يك كاتب، سده 12 ه، عنوان ها شنگرف، بلاغ قرائت دارد، داراي تملك 1180 ق مي باشد، 100 برگ، 15 سطر [فهرست مدرسه سپهسالار، ج 4، ص 241]



[ صفحه 62]



21 / 94 - مدرسه سپهسالار تهران، شماره 5691، تا نيمه دعاء 53 را داراست، نستعليق، سده 12 ه، عنوان ها شنگرف، 72 برگ، 21 سطر [فهرست مدرسه سپهسالار، ج 5، ص 206]

22 / 95 - گلپايگاني قم، شماره 6 / 114، نسخ، قرن 12 ه، در حاشيه تصحيح شده است، جاي عناوين خالي مانده است، 107 برگ، 17 و 19 سطر [فهرست منتشر نشده]

23 / 96 - مرعشي قم، شماره 6461، رساله دوم مجموعه، ص 115 - 57، نسخ، سده 12، عناوين شنگرف يا نوشته نشده، آغاز و انجام افتاده، سطور مختلف [فهرست مرعشي، ج 17، ص 60]

24 / 97 - مركز احياء ميراث اسلامي قم، شماره 2269، نستعليق، قرن 12 ه، عناوين نانوشته، تصحيح شده، نيمه آخر كتاب به خط كاتب ديگري است، 45 برگ، سطور مختلف [فهرست منتشر نشده]

25 / 98 - مركز احياء ميراث اسلامي قم، شماره 2406، رساله اول مجموعه، ص 55 - 1، نستعليق، قرن 12 ه، آغاز افتاده 25 سطر [فهرست منتشر نشده]

26 / 99 - دانشگاه تهران، شماره 9058، نسخ سده 11 و 12 ه، حاشيه نويسي با نشانه «منه قدس سره» دارد، عنوان و نشان شنگرف، آغاز نسخه پيش از عبارت «الاول بلا اول» در دعاي اول و انجام در دعاي پنجاه و دوم افتاده است، 153 برگ، 17 سطر [فهرست دانشگاه تهران، ج 17، ص 282]

27 / 100 - مدرسه سپهسالار تهران، شماره 1061، نسخ، محمد يوسف قزويني، 1249 ق، ظاهرا با نسخه هاي ديگر كتاب تفاوت هايي دارد، 125 برگ، 15 سطر [فهرست مدرسه سپهسالار،ج 4 ص 241 و ج 1، صص 24 - 23]

28 / 101 - اميرالمؤمنين عليه السلام بنجف، شماره 149، شيخ علي بن ملا محمد صادق لاهيجي، 21 محرم 1266 ق [فهرست منتشر نشده]

29 / 102 - مرعشي قم، شماره 2618، نستعليق، محمد زمان حسيني متخلص به نافع



[ صفحه 63]



به دستور ملاذ شهريار ميرزا نور الدين محمد جابري انصاري عناوين شنگرف، داراي تملكي در صفحه آخر به تاريخ 1281 ق، 64 برگ، 22 سطر [فهرست مرعشي، ج 7، صص 197 - 196]

30 / 103 - رجايي مغزي - مشهد (خصوصي)، مجموعه، رساله دوم مجموعه، 1308 ق، عبدالعلي بن محمد حسن مزجي بسطامي [مجله تراثنا، ش 20، ص 103]

31 / 104 - مرعشي قم، شماره 3904، نسخ، عناوين نوشته نشده، متن با مشكي نشاني دارد، نسخه داراي حاشيه نويسي از محمد تقي استرآبادي ملقب به جناب است به تاريخ 1358 ق، 135 برگ، 16 سطر [فهرست مرعشي، ج 10، ص 284]

32 / 105 - آستان قدس رضوي، شماره 3337، كتابت قبل از 1251 ق، عناوين شنگرف، صفحاتي از آخر نسخه افتاده، 121 برگ، 13 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 6، ص 228]

33 / 106 - آستان قدس رضوي، شماره 3338، نسخ آغاز افتاده، عناوين شنگرف، 121 برگ، 16 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 6، ص 227]

34 / 107 - مدرسه سپهسالار تهران، شماره 1060، رساله اول مجموعه، نسخ، 100 برگ، 15 سطر [فهرست مدرسه سپهسالار، ج 1، ص 24 و ج 4، ص 241]

35 / 108 - فحول قزويني - قزوين (خصوصي)، مجموعه، رساله دوم مجموعه، از آخر افتادگي دارد. [مجله تراثنا، ش 2، صص 84 - 83]

36 / 109 - مدرسه فيضيه قم، شماره 1683، رساله دوم مجموعه، ص 239 - 60، نسخ، 17 سطر [فهرست مدرسه فيضيه، ج 2، ص 118]

37 / 110 - شيخ علي حيدر مؤيد - قم (خصوصي)، شماره 13 رساله اول مجموعه، نسخ، 63 برگ، 19 سطر، [فهرست شيخ علي حيدر مؤيد، ج 3، ص 547]

38 / 111 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 4981، نسخ، قرن 11 و 12 ه، عناوين و نشاني ها شنگرف، آغاز افتاده، 71 برگ، 17 سطر، در فهرست بدون ذكر مؤلف آمده



[ صفحه 64]



است.(به دليل افتادگي آغاز نسخه، شارح شناخته نشده است) [فهرست مجلس، ج 14 ص 274]

39 / 112 - كتابخانه راجه محمود آباد لكهنو- هندوستان، شماره 730 نسخ، 408 صفحه، 23 سطر [فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه راجه محمود آباد لكهنو، ص 580]

40 / 113 - كتابخانه عمومي خدابخش پتنه - هندوستان، شماره 2701، نستعليق، قرن 13 ه، داراي حواشي

[CATALOGUE OF THE ARABIC AND PERSIAN MANUSCRIPTS IN THE KHUDA BAKHSH ORIENTAL PUBLIC LIBRARY AT BANKIPORE, VOL. XXXIV, p. 66-67]

41 / 114 - ملي تهران، شماره 3286 / ع، رساله دوم مجموعه، نستعليق، انجام افتاده 153 برگ، 11 سطر [فهرست ملي تهران، ج 15، صص 97 - 96]