تعليقات علي الصحيفة السجادية،(عربي)، ملا محسن بن مرتضي فيض كاشاني (م 1091 ق)

تعليقات مختصري است بر صحيفه سجاديه در توضيح نكات ادبي و لغوي كه موافق جمله ي «تم شرح الدعاء» در سال 1055 ق تأليف شده است. اين كتاب را با عناوين ديگري همچون «شرح صحيفه سجاديه» و «حاشيه صحيفه سجاديه» نيز خوانده اند اما عنوان پيش گفته در ديباچه ي مؤلف ذكر شده است.

ر. ك: الذريعة، ج 6، ص 146 و ج 13، ص 358؛ كشف الحجب و الاستار، ص 341؛ فهرست كتاب هاي چاپي عربي، مشار، ص 554.

آغاز: «الحمد لله الذي كتب في صحيف قلوبنا محبة أهل بيت حبيبه و جعل أفئدتنا تهوي اليهم ببركة دعوته خليله و الصلاة و السلام علي محمد و آله الذين رزقنا الله من ثمرات علومهم ما يزلفنا الي سبيله. اما بعد فهذه تعليقات من العبد المسي ء المدعو



[ صفحه 51]



بمحسن علي الصحيفة الكاملة السجادية الملقبة بزبور اهل البيت و انجيل آل محمد صلي الله عليه و آله و سلم تشرح ما لعله منها يحتاج الي الشرح، كتبت بالتماس بعض الخلان، نفعه الله بها و سائر الاخوان. حدثنا نقل الصحيفة هذه متواتر عن سيد العابدين - صلوات الله و سلامه عليه - كسائر الكتب المنسوبة الي مصنفيها و انما ذكر الاسناد لبيان طريق تحمل الرواية و اجازة النقل و لكل من شيوخنا».

انجام: «و افرج همي و اكشف غمي: قبل الفرق بين الهم و الغم أن الهم لألم لم يقع و هو متوقع و الغم لما وقع من المكروه، و قيل ان الهم ما لا يعلم سببه و الغم ما يعلم. يا واحد يا أحد: قيل الفرق بينهما أن الواحد يقتضي نفي الشريك بالنسبة الي الذات، و الأحد يقتضي نفيه بالنسبة الي الصفات أيضا عن الكفعمي. قد خلا: قد مضي نظيره قوله سبحانه و لو لا كتاب من الله سبق. من مضلات الفتن أي الفتن المضلة، أعاذنا الله منها و وفقنا لكل خير: تم و صار تاريخ تمامه (تم شرح الدعاء) و الحمد لله رب العالمين و الصلاة علي محمد و آله الطاهرين برحمتك يا أرحم الراحمين».

چاپ ها:

1- تهران، 1317 - 15 ق، به خط زين العابدين محمد قمي، در حاشيه نور الانوار به همراه حاشيه ميرداماد بر صحيفه و حديقة الهلالية، سنگي، 298 ص.

2- تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تحقيق: مؤسسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، 1407 ق، 126 ص.

نسخه ها:

1 / 42 - آستان قدس رضوي، شماره 3382، نسخ، 1055 ق، بدون ديباچه مي باشد، 47 برگ، 16 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 6، ص 224]

2 / 43 - كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان، شماره 4729، رساله دوم مجموعه، ص 196 - 109، شكسته نستعليق، محمد امين بن عبدالعظيم، يكشنبه دهه يكم 1062 ق [فهرست كتابخانه هاي رشت و همدان، ص 1536 و فهرست مدرسه ي آخوند همدان، ص 384]



[ صفحه 52]



3 / 44 - مرعشي قم، شماره 6354، نسخ در حاشيه تصحيح شده و اين كار را مصطفي قاري در منزل مولانا محمد باقر خراساني در اصفهان به سال 1068 ق انجام داده است. عناوين و نشاني ها شنگرف، 84 برگ، 12 سطر [فهرست مرعشي، ج 16، ص 316]

4 / 45 - مرعشي قم، شماره 5365، نسخ، ملك محمد بن خسرو شاهي، 12 ذي الحجه 1065 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، 54 برگ، 16 سطر [فهرست مرعشي، ج 14، ص 148]

5 / 46 - رضا استادي - قم (خصوصي)، [1] شماره ي 1، رساله اول مجموعه، ص 46 - 1، نستعليق، ذيحجه 1065 ق، فيض در پايان نسخه چنين نوشته است:«بلغت قرائته علي قبالا و تصحيحا و كتب الشارح عفي عنه» 14 سطر [يكصد و شصت نسخه خطي، ص 64]

6 / 47 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 12447، رساله ي دوم مجموعه، ص 226 - 149، نسخ، ادعيه معرب، تمامي صفحات مجدول مذهب، نسخه براي علم الهدي پسر فيض كاشاني نوشته شده است و توسط همو در ربيع الاول 1073 ق نزد پدرش قرائت و تصحيح شده و فيض در آخر آن چنين نوشته:«بلغ قرائته علي من اولي الي هنا ايده الله و كتب الشارح محمد بن مرتضي بيده الفانية»، همچنين در ابتداي اين رساله يادداشتي بر يك برگ كوچك به خط فيض آمده به اين مضمون كه وي نسخه را در صفر 1078 ق به دخترش عليه بانو بخشيده است، عناوين شنگرف، 14 سطر [فهرست مجلس، ج 35، صص 399 - 398]

7 / 48 - دانشگاه تهران، شماره 73، نستعليق، غلامعلي مشهور به محمد امين، 1079 ق، در حاشيه صحيفه سجاديه به صورت چليپا نوشته شده، 126 برگ [فهرست دانشگاه، ج 1، صص 97 - 96]

8 / 49 - مركز احياء ميراث اسلامي قم، شماره 3153، رساله اول مجموعه، ص 68 - 2، محمد ابراهيم بن مير ابوطالب حسيني، 7 رمضان 1085 ق، در حاشيه



[ صفحه 53]



تصحيح شده و داراي حواشي زيادي مي باشد، عناوين شنگرف، 11 سطر [فهرست منتشر نشده]

9 / 50 - آستان قدس رضوي، شماره 6998، نستعليق و نسخ، محمد رضا بن احمد حسيني، جمادي الاول 1097 ق، آغاز افتاده، عناوين و نشاني ها شنگرف، 16 برگ، 19 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 6، ص 224]

10 / 51 - دانشگاه لس آنجلس آمريكا، شماره 291 M، رساله دوم مجموعه، نسخ، سده 11 ه [نشريه نسخه هاي خطي، دفتر 12 - 11 ص 669]

11 / 52 - دانشگاه مدينة العلم امام خالصي - كاظمين، شماره 23: 18، ناقص الاخر، قرن 11 ه [مخطوطات خزانة جامعة مدينة العلم للامام الخالصي الكبير في الكاظمية، ص 285]

12 / 53 - مرعشي قم، شماره 1363، رساله پنجم مجموعه، ص 125 - 122، نسخ و نستعليق، محمد رضا بن محمد مؤمن قمي به جهت محمد مقيم حسني، حدود 1148 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، نسخه فقط قطعه اي از آغاز حاشيه را دارد، سطور مختلف [فهرست مرعشي، ج 4، ص 137]

13 / 54 - دانشكده الهيات تهران، شماره 794 د، نسخ، سده 11 و 12 ه، عناوين و نشاني ها شنگرف، 87 برگ، 14 سطر [فهرست دانشكده الهيات تهران، ج 1، ص 579]

14 / 55 - دانشگاه تهران، شماره 7017 رساله چهارم مجموعه، ص 66 - 43 نسخ و نستعليق سده 11 و 12 ه، عناوين و نشاني ها شنگرف، انجام افتاده، 20 سطر [فهرست دانشگاه تهران، ج 16، ص 431]

15 / 56 - مدرسه مروي تهران، شماره 886، رساله دوم مجموعه، سده 11 و 12 ه برگ هاي نسخه در صحافي جا به جا شده است، تا دعاي 43 آن موجود است.[فهرست مدرسه مروي، ص 324]



[ صفحه 54]



16 / 57 - آستان قدس رضوي، شماره 19579، نستعليق، حدود سده 12 ه، چند برگ آخر نسخه نونويس به خامه ميرزا آقا ابن آقا آخوند خوانساري در 16 ربيع الثاني 1341 ق، عناوين شنگرف، 47 برگ، 15 سطر [فهرست آستان قدس رضوي، ج 15، صص 169 - 168]

17 / 58 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 3080 نسخ، قرن 12 ه، بسياري از حاشيه برگ ها وصالي شده است، نسخه مصحح و علامت بلاغ در حواشي آن ديده مي شود، 88 صفحه، 17 سطر [فهرست مجلس، ج 10، ص 636]

18 / 59 - مرعشي قم، شماره 10337، رساله چهارم مجموعه، ص 111 - 65، نسخ و نستعليق دهه اول ذي الحجه 1220 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، سطور مختلف [فهرست مرعشي، ج 26 ص 280]

19 / 60 - مرعشي قم، شماره 3666، رساله چهارم مجموعه، ص 124 - 71 نسخ زيبا، محمد هاشم بن ملا محمد حسين، شعبان 1287 ق به دستور فرمان فرماي كاشان احتشام الدوله، مقابله شده با نسخه اي مصحح، عناوين و نشاني ها شنگرف، 15 سطر [فهرست مرعشي، ج 10 ص 58]

20 / 61 - مركز احياء ميراث اسلامي قم، شماره 3152، رساله سوم مجموعه، ص 127 - 101، نسخ، قرن 13 ه، عناوين شنگرف، 21 سطر [فهرست منتشر نشده]

21 / 62 - گلپايگاني قم، شماره 12 / 118 نسخ و نستعليق، محمد تقي استرآبادي، 1315 ق، 49 برگ، 18 سطر [فهرست منتشر نشده]

22 / 63 - سيد محمد علي قاضي تبريزي -تبريز (خصوصي)، مجموعه بدون شماره، رساله هشتم مجموعه [نشريه نسخه هاي خطي، دفتر 7، ص 522]

23 / 64 - گلپايگاني قم، شماره 56 / 151، رساله اول مجموعه، ص 46 - 1، نسخ، سليمان هزار جريبي، 19 ربيع الثاني؟! 17 - 15 سطر [فهرست منتشر نشده]

24 / 65 - مجلس شوراي اسلامي، شماره 4945، نستعليق، برگ هاي نسخه



[ صفحه 55]



آب خوردگي دارند، عناوين و نشاني ها شنگرف، 126 برگ، 17 سطر [2] [فهرست مجلس، ج 14 ص صص 201 - 200]

25 / 66 - كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان، شماره 10344، نستعليق [فهرست مدرسه آخوند همدان، ص 148 و فهرست كتابخانه هاي رشت و همدان، ص 1613]

26/ 67 - مدرسه فيضيه قم، شماره 1683، رساله اول مجموعه، ص 59 - 1، نسخ 17 سطر [فهرست مدرسه فيضيه، ج 2، ص 118]

27 / 68 - مرعشي قم، شماره 5784، نسخ، امير زمان بن محمء، عناوين و نشاني ها شنگرف، 55 برگ، 17 سطر [فهرست مرعشي، ح 15، ص، 170]

28 / 69 - آستان قدس رضوي، شماره 14849، رساله سوم مجموعه، نسخ، سده 11 ه، مجدول عناوين شنگرف، آغاز افتاده، 25 سطر، در برگ شاسنامه نام كتاب به غلط «حديقة الصومية» از شيخ بهايي معرفي شده است.[رؤيت]

29 / 70 - انجمن آثار و مفاخر فرهنگي تهران، شماره 3 / ع، نسخ، محمد امين بن محمد علي، 1073 ق، عناوين و نشاني ها شنگرف، داراي حواشي، 292 صفحه، 12 سطر، در فهرست با عنوان «زبور اهل البيت و انجيل آل محمد» معرفي شده و اشتباها آورده اند كه اين شرح در سال 1030 ق در بغداد به اتمام رسيده است. در حالي كه اين تاريخ مربوط به اتمام حديقه هلاليه شيخ بهايي است و نشان مي دهد كه اين نشان مي دهد كه اين نسخه مجموعه اي شامل حاشيه صحيفه سجاديه فيض و حديقه هلاليه شيخ بهايي بوده كه فهرست نگاران نتوانسته اند آن ها را تشخيص داده و به تفكيك معرفي نمايند. [فهرست انجمن آثار



[ صفحه 56]



و مفاخر فرهنگي صص 181 - 180]

30 / 71 - كتابخانه قائني قم (خصوصي)، شماره 64، در عصر مؤلف، داراي آثار بلاغ و تملك احمد بن جعفر بيدگلي [مجله تراثنا، ش 49، ص 149]

31 / 72 - حسين علي محفوظ - كاظمين عراق، شماره 270، رساله چهارم مجموعه، 1142 ق، موسي بن شيخ مساعد [مجله معهد المخطوطات العربية، المجلد السادس الجزءان الاول و الثاني، ذوالقعده 1371 - جمادي الاولي 1380 ق، ص 48]