با نظري بر كهن ترين كتب تراثي اسلامي و مخصوصا شيعي، به سادگي مي توان دريافت كه «صحيفه ي سجاديه» يكي از قديمي ترين آثاري است كه در سده نخست ظهور اسلام تدوين شده و تا امروز نيز باقي مانده است.

هر چند در مورد اولين كتابهايي كه در اسلام تصنيف شده نظرهاي گوناگوني ابراز گرديده، اما با بررسي آنها جاي هيچ شكي باقي نمي ماند كه صحيفه سجاديه قبل از تمامي آن كتب مدون گرديده است. مثلا ابن شهر آشوب در كتاب خود معالم العلماء، اولين كتاب هاي تصنيف شده در اسلام را به ترتيب از آن اميرالمؤمنين علي عليه السلام، سلمان فارسي، ابوذر غفاري، اصبغ بن نباته، عبدالله بن ابي رافع و سپس صحيفه كامله حضرت زين العابدين عليه السلام دانسته است [1] ولي از ميان همه اين كتب، امروزه فقط صحيفه سجاديه باقي است و نشاني از بقيه آنها به دست نيامده است. يا اين كه ذهبي در ذيل حوادث سال 143 ق گفته است كه:«في هذه السنة بدأ العلماء بتدوين الحديث في المكة و المدينة» [2] و يا غزالي اولين مصنفان مسلمان را ابن جريح (150 - 80 ق) مجاهد بن جبر مكي



[ صفحه 10]



(104 - 21 ق)، عطاء بن ابي رباح مكي (114 - 27 ق)، معمر بن راشد صنعاني در يمن و كتاب الموطأ مالك بن انس (179 - 93 ق)، معرفي كرده است. در حالي كه با مقايسه تاريخ حيات آنها با تاريخ وفات امام سجاد عليه السلام (سال 94 يا 95 ق) مقدم بودن زمان تأليف صحيفه سجاديه آشكار مي شود.

اما اين، تنها خصوصيت امتياز دهنده ي صحيفه ي كامله ي حضرت زين العابدين عليه السلام از ديگر متون نيايشي است. آمزوه هاي اخلاقي، تربيتي، اجتماعي، اعتقادي، سياسي و صدها موضوع ديگري كه در قالب دعا با شيوايي و فصاحت و بلاغت بي مانندي بيان شده اند امتيازي بس بزرگ براي اين صحيفه الهي به همراه داشته است. مضامين بلندي كه پس از قرآن و سنت نبوي صلي الله عليه و آله و سلم، سومين مرجع در فرهنگ اهل بيت به شمار مي رود و شيوايي و سخن سنجي كه ياد آور سخن جد بزرگوار آن حضرت يعني امير بيان علي عليه السلام است كه در وصف خود گفته:«أنا أفصح من نطق بالضاد».

و آن چه كه باعث اهميت بيشتر اين كتاب شريف شده، اين است كه با تمام ويژگي هاي منحصر به فرد خود در عصري به وجود آمد كه به راستي مي توان آن را عصر تهاجم رويدادهاي سهمگين و مشكلات سياسي و فرهنگي بر مسلمانان دانست. زماني كه مسلمانان به خاطر مصالح مطامع خود سرگرم دنيا شده بودند و حتي شبحي از اسلام و تعليمات و آداب آن باقي نمانده بود. اما در چنين زماني صحيفه، افقهاي تازه اي از جهان بيني و كمال و خداشناسي را پيش چشمان آنها گشود و دعوتي براي بازگشت به هستي بخش جهان به شمار مي رفت.

مجموع اين امتيازات و ويژگي ها سبب شد تا صحيفه در بين علماي شيعه به اسامي اي نامبردار شود كه هر يك نمايشگر قسمتي از عظمت و بزرگي اين كتاب شريف است. نامهايي چون:«اخت القرآن»، «زبور آل محمد عليهم السلام»، «انجيل اهل البيت» و به راستي سيد قوام الدين محمد بن محمد حسين قزويني (م 1150 ق) درست سروده است كه:



تلك الصحيفة صبح انوار الهدي

فيما تجلي نور آل محمد





[ صفحه 11]





انجيل اهل البيت وحي منزل

لا ريب فيه زبور آل محمد



وحي الاله تبينت آياته

و محلهن صدور آل محمد [3] .