در بررسى اساسى‏ترين مظاهر زندگى امام سجاد (ع) به مواردى چون: ترك دنيا، كثرت عبادت، زهد نسبت ‏به مال دنيا و خوشى‏هاى آن‏خواهيم رسيد. ما از اين مظاهر به «تعبد» و روى گردانى از دنيا، تعبير مى‏كنيم. «تعبد» در حيات پر بركت امام (ع) به گونه‏اى است كه محتاج دليل‏ و نص تاريخى نيست. همين كافى است كه بدانيم آن حضرت را «زين‏العابدين‏» و «سجاد» لقب دادند.

در نظر علماى غير شيعى، امام سجاد (ع) عابدترين و زاهدترين فرد زمانه خود است كه مانند خورشيدى بر تارك انسانيت مى‏درخشد و تاريخ او را در اعلا مرتبه ‏مى‏ستايد. براى معرفى عبادت امام (ع) به صورت زنده و شناساندن كيفيت ومقدار آن و بررسى حالاتى مانند ترس از خدا، زهد و موعظه كه از لوازم عبادت امام بشمار مى‏آيد، برخى از روايات را كه متضمن ‏اين معنايند، يادآور مى‏شويم:

1- از يكى از خدمتکاران امام (ع)، درباره عبادت آن جناب، سؤال كردند، او گفت: «آيا مختصر بگويم ‏يا تفصيل بدهم‏» گفتند: «مختصر بگو» گفت: «هرگاه براى ايشان غذا مى‏بردم يا مى‏رفتم ‏كه رختخواب‏شان را پهن كنم، ايشان درحال نماز وعبادت مى‏ديدم. هر روز و شب هزار ركعت نماز مى‏خواند. پيشانى حضرت از زيادى سجده پينه بسته بود و مانند پوست زانوى ‏شتر شده بود.»

2- امام باقرعليه السلام عبادت پدر بزرگوارشان را چنين ‏توصيف مى‏كند: « پدرم شب‏ها آن قدر نماز مى‏خواند كه هنگام رفتن ‏به رختخواب، از ناتوانى بر روى زمين خود را مى‏كشاند.» رواياتى هم كيفيت عبادت امام را شرح داده‏اند: گفته‏اند: امام (ع) در حال نماز، مانند چوب خشكى بى‏حركت ‏مى‏ايستاد، مگر اين ‏كه باد لباس‏هاى ايشان را به حركت درمى‏آورد. چون به نماز قامت مى‏بست، رنگ چهره‏اش متغير مى‏شد و در حال ‏سجده، آن قدر مى‏ماند كه عرق از سر و روى مباركش جارى مى‏شد.

هنگام وضو گرفتن، از خوف خدا، رنگش مى‏پريد و اين چنين خود را براى ديدار پروردگار آماده مى‏ساخت. بعضى از دوستداران امام، با ديدن آن همه عبادت و سخت‏گيرى حضرت ‏در تضرع و مناجات، خوف بر آنان را برمى‏داشت و از امام تقاضا مى‏كردند كه ازعبادت خود كم كند و اندكى مراعات حال خود را بنمايد. دخترش فاطمه، روزى به صحابى جليل القدر، جابربن‏عبدالله انصارى، گفت كه هر طور شده امام (ع) را قانع سازد ازعبادتش بكاهد، تا خداى ناكرده صدمه‏اى به ايشان نرسد و به ‏مريضى گرفتار نيايد. زيرا او تنها فرزند به جا مانده حسين (ع) و تنها حجت‏ خدا، بر روى زمين است.

كيفيت عبادت امام، اختيار از كف حاضران مى‏ربود و دل آن‏ها را مى‏سوزاند. آن‏ها مى‏گريستند و مى‏ترسيدند كه ضعف و ناتوانى، كه ‏بى‏سابقه نبود، كار دست امام بدهد. مى‏گويد، روزى امام باقر (ع) نزد پدر رفت و او را در نماز، به حالتى عجيب مشاهده كرد. حالتى كه كسى را ياراى رسيدن به مرتبه آن نبود. رخسار امام (ع) از شدت شب‏ زنده ‏دارى زرد شده بود و چشمانش از گريه بسيار سرخ. دراثر سجده‏هاى طولانى، پيشانى مباركش پينه بسته بود و بينى ‏ايشان زخم شده بود و ساق پاها به كلى از كار افتاده بود.

امام ‏باقر(ع) گويند: وقتى پدرم را بدين حالت ديدم، نتوانستم تحمل ‏كنم و گريستم. همه كسانى كه درباره امام سجاد(ع) كتابى نگاشته‏اند و اين حالات‏ را متعرض شده‏اند، كمتر به تفسيرى روشن و دقيق دراين باره دست ‏زده‏اند. توضيح نداده‏اند كه چرا در زندگى ائمه ديگر، عبادت را بدين صورت مشاهده نمى‏كنيم. البته اين نويسندگان بى ‏ميل نيستند كه عبادت را به گونه‏اى كه در زندگى امام سجاد (ع) بروز يافته، دليل برترى ايشان بدانند و كثرت تضرع و شب‏ زنده ‏دارى آن حضرت‏ را، گواه عظمت مرتبه و امامت ‏به شمار آرند.

بسنده كردن به اين گونه تفاسير نارس و عقيم، نشان از درك ناقصى‏ دارد كه با شان و منزلت، و شخصيت امام (ع) سازگار نيست. عبادت ‏را صرفا يك فضيلت و ارزش قلمداد كردن، يعنى بررسى حيات وشخصيت ائمه عليهم السلام به صورتى غير دقيق و غير شيعى و رسيدن به فهمى نادرست و غير واقعى. اما معرفت‏ شيعى كه مبتنى بر اصول اعتقادى ماست، مجال‏ گسترده ‏ترى را براى بررسى نقش ائمه عليهم السلام و پى‏گيرى ‏هدف‏هاى مشترك ايشان و بحث در وسايلى كه براى رسيدن به اين‏ اهداف به كار گرفته‏اند، پيش روى ما مى‏گذارد.

اين كه چنين پديده‏اى را بدين كيفيت در طول حيات ائمه پيش و بعداز امام سجاد (ع) نمى‏بينيم، ما را به اين نتيجه مى‏رساند كه ‏عبادت آن گونه امام، حركتى اصولى و وسيله‏اى كارآمد بود، تا درپرتو آن، اهداف بزرگى را كه بر عهده داشت، تحقق ببخشد. نه ‏امام حسن (ع) و نه امام صادق (ع) هيچ كدام، آن‏گونه كه امام ‏سجاد (ع) به عبادت مى‏پرداخت، نپرداختند، و حال آن‏ كه همه امامان عليهم السلام در رتبه و شان، برابر و يكسان بوده‏اند.

كدام اوضاع و احوال، امام سجاد (ع) را به اتخاذ چنين رويه‏اى مجبورمى‏ساخت و اهدافى كه اين رويه متضمن تحقق بخشيدن بدان‏ها بود، كدام است؟ براى اين كه خواننده بتواند ما را در فهم هر چه بهتر اين پديده‏ همراهى كند و از ابعاد و مفاهيم و مضامينى كه در آن پديده‏ هست، آگاهى يابد، ناچاريم كه آن را از ديدگاه‏هاى مختلف بررسى‏ كنيم و به همان نظرگاه معمول و واحد اكتفا نكنيم، زيرا به درك‏ ناقص و نا استوار ما از جاى گاه حقيقى پديده عبادت در حيات‏ طيبه امام سجاد (ع) خواهد انجاميد.