اصولا تقاضا و كمك خواهي ضعيف از قوي و ناتوان از توانا و كوچك از بزرگ، امري غريزي است. كودك در مقابل ناملايمات يا ترس از چيزي، مادر را فرامي خواند. كسي كه مورد تهاجم حيوان يا ستم انسان يا درماندگي قرار گيرد، ناخودآگاه ديگران را كه به نظرش توانايي دفع ستم از وي دارند به كمك مي طلبد.

در شرايع الهي و از جمله در دين اسلام توجه به خدا از آن رو كه زمام كليه امور به دست قدرت اوست و اوست كه بر همه چيز قادر و قاهر است و هم اوست كه بر رفع و دفع ناملايمان و مكروهات و شرور، چه طبيعي و چه از ناحيه ديگران، تواناست، توصيه شده است. مقام والاي معرفت «لا مؤثر في الوجود الا الله» چنين است كه همه چيز از او و مرجوع به اوست و جز او مؤثري حقيقي در رفع نيازها نيست. لذا در دفع بليات از آدمي، كه ضعيف آفريده شده و توان تحمل سختي ها را ندارد، بايد به خداوند پناه برد و از او، كه قادر مطلق و فياض محض است، تقاضاي كمك كرد. خاصه كه خداوند وعده فرموده كه دعاي بنده را اجابت مي فرمايد: «ادعوني استجب لكم» [1] و در قرآن و احاديث اين معني به گونه هاي مختلف آمده است كه ما نمونه هايي از آن را براي تبرك مي آوريم:

«و اذا سألك عبادي عني فاني قريب أجيب دعوة الداع اذا دعان» [2] .

هنگامي كه بندگانم از من درخواست مي كنند، به آنها نزديك هستم و حاجت كسي را كه از من چيزي بخواهد برآورده خواهم كرد.

«ادعوا ربكم تضرعا و خفية» [3] .

پروردگار خود را از روي تضرع، آشكار و پنهاني بخوانيد.

«ادعوني استجب لكم» [4] .

مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم.

«و ادعوه مخلصين له الدين» [5] .

خالصانه او (خدا) را بخوانيد.

«و ادعوه خوفا و طمعا» [6] .

و از او بخواهيد در حاليكه بيم و اميد داريد.

و در جايي عنايت خاص خويش را منوط به دعا و تقاضاي بندگان قرار داده و فرموده است.

«قل ما يعبؤا بكم ربي لولا دعائكم» [7] .

بگو كه اگر دعاي شما نبود، خداوند به شما نظر نمي كرد.

بلكه نخواندن خداوند را شقاوت شمرده و فرموده است:

«و لم اكن بدعئك رب شقيا» [8] .

در حديثي از رسول اكرم (ص) روايت شده كه فرمود:

«الدعاء سلاح المؤمن و عماد الدين» [9] .

دعا اسلحه مؤمن و ستون دين است.

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

«ادفعوا امواج البلاء بالدعاء» [10] .

امواج بلا را به كمك دعاء از خود دور نماييد.

امام صادق (ع) فرمود:

«ادفعوا ابواب البلاء بالدعاء» [11] .

درب هاي بلا را به وسيله دعا ببنديد.

و از حضرت باقر (ع) رسيده كه فرمود:

«ما من شي ء احب الي الله من ان يسأل»

هيچ چيزي در نزد خداوند محبوبتر از دعا نيست.

و امام صادق (ع) فرمود:

«الدعاء يرد القضاء بعد ما ابرم فاكثروا من الدعاء فانه مفتاح كل رحمة و نجاح كل حاجة و لا ينال ما عندالله الا بالدعاء و أنه ليس باب يكثر قرعه الا يوشك ان يفتح لصاحبه» [12] .

«و قال النبي (ص) الدعاء مخ العبادة و لا يهلك مع الدعاء احد» [13] .

دعا مغز عبادت است و با دعا كسي هلاك نمي شود.

«و قال (ع) افضل عبادة امتي بعد قراءة القرآن الدعاء ثم قرأ: ادعوني استجب لكم ان الذين يستكبرون عن عبادتي سيدخلون جهنم داخرين» [14] [15] .

بهترين عبادت امت من بعد از قرائت قرآن، دعاست. سپس قرائت كرد: «بخوانيد مرا تا شما را اجابت كنم.

كساني كه تكبر ورزيده و مرا نمي خوانند به زودي به جهنم وارد خواهند شد.

«الا تري ان الدعاء هو العبادة و قال (ع): و اسألوا الله من فضله فانه يحب ان يسأل» [16] .

آيا نمي بينيد كه دعا عبادت است و فرمود از افضل خدا درخواست كنيد خداوند سؤال و دعا را دوست دارد.

امام علي (ع) در نهج البلاغه ضمن وصيت به فرزندش امام حسن (ع) مي فرمايد:

«و اعلم ان الذي بيده خزائن السموات و الارض قد اذن لك في الدعاء و تكفل لك بالاجابة و امرك ان تسأله ليعطيك و تسترحمه ليرحمك» [17] .

آگاه باش آنكه گنجينه هاي آسمان ها و زمين در دست اوست به تو رخصت دعا داد و اجابت آنر ا كفالت كرد و تو را فرمود كه دست نياز به سوي او برداري تا نيازت را برآورد و از او طلب رحمت كني تا بر تو رحمت كند.

از سيد العابدين (ع) رسيده كه فرمود:

«كان ابي اذا حزنه امر جمع النساء والصبيان ثم دعوا و آمنوا».

سيره پدرم چنين بود كه هرگاه از حادثه اي غمگين مي شد زنان و فرزندان را جمع مي كرد و دعا مي كرد و آنان آمين مي گفتند.

همين جهت سبب گرديده كه رسول اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) در موارد زياد، خدا را خوانده و از او مسألت كرده اند. چنان كه پيغمبر در بيشتر جنگ ها، نخست به خدا توجه مي كرد و براي پيروزي مسلمانان دعا مي نمود. [18] .

درباره ي علي (ع) رسيده: «كان رجلا دعاء» [19] امام علي همواره اهل دعا بود و دائم در نيايش بود. مانند ابراهيم خليل كه قرآن مي فرمايد:

«ان ابراهيم لاواه حليم» [20] .

ابراهيم بسيار دعا كننده و بردبار بود.

چنان كه از آن حضرت دعاهايي روايت شده كه حاكي از بسياري توجه و انقطاع وي به ساحت قدس الهي است. نمونه آن را در دعاي كميل و دعاي صباح مي توان ديد.

از ساير ائمه نيز دعاهايي وارد شده است كه به وسيله ي علماي شيعه در كتب حديث و مجموعه هايي كه تحت عنوان كتاب الدعاء گرد آورده اند براي ما باقي مانده و در اين ميان، جمعي ادعيه ي منقول از يك امام را در مجموعه اي خاص به رشته ي تأليف درآورده اند، چون «صحيفه علويه» از «شيخ عبدالله بن صالح سماهيجي» [21] و «صحيفه حسينيه» از «ميرزا محمد حسين مرعشي شهرستاني» [22] و «صحيفه مهدويه» از «حاج شيخ فضل بن عباس النوري» و «صحيفه المحمديه» از «شيخ ابراهيم بن محسن كاشاني» كه شامل ادعيه نبويه است و «الصحيفة الهاديه» و «التحفة المهدوية» از «شيخ ابراهيم مزبور» كه شامل ادعيه نبويه وارده از ناحيه مقدسه است.

آنچه در آن صحائف به همت دانشمندان شيعي گردآوري شده، دعاهايي است كه توسط راويان احاديث روايت شده و در كتب و مجامع روايي نقل شده است و چون اغلب دعاها شامل حكمي از احكام شرعيه نيست، ناقلين در اسناد آن دقت و اهتمامي را كه در روايات احكام است رعايت نكرده اند. زيرا اخلاقيات و ادعيه، مشمول قاعده تسامح در ادله سنن است در امور اخلاقي نسبت به سند آن سختگيري نمي كنند.