بحق، رياض السالكين يك دانشنامه ي ادبي و معارف ديني است و ذكر ويژگي هاي آن در اين مختصر گنجاندن بحر در كوزه است ولي حكايت تشنگي و چشيدن آب درياست بجاي كشيدن آن.

الف) ويژگي هاي ادبي، شامل:

1- مباحث فراوان لغوي بدين قرار:

1-1) ذكر معاني واژگان كليدي هر دعاء مانند: ج 2، ص 19 (واژه تقصير) ؛ ج 2، ص 478 (واژه ي معيل) ؛ ج 7، ص 361 (واژه ي حظ) ؛ ج 7، ص 439 (واژه ي شوق) .

1-2) ذكر وجه اشتقاق واژگان، مانند: ج 1 ص 352 - 351 (واژه ي ملائكه) ؛ ج 1، ص 420 - 418 (واژه ي صلاة) ؛ ج 4، ص 194، (واژه ي حوراء) ؛ ج 6، ص 12 - 10 (واژه ي رمضان)

1 - 3) فرق ميان واژگان مترادف، مانند: ج 1، ص 290 ، 150 (فرق ميان العالم و السنة) ؛ ج 1، ص 372 (فرق ميان عمل و صنع) ؛ ج 2، ص 516 - 515 (فرق ميان عفو و معرفت) ؛ ج 3، ص 155 (فرق ميان ذنب و خطيئه) ؛ ج 4، ص 116 - 115 (فرق ميان غفلت و نيسان) .

2- مباحث صرفي، مانند بحث از اعلال كلمه در ج 1، ص 466؛ بررسي وزن كلمه ي جبروت ج 4، ص 31؛ مباحث مربوط به همزه در ج 4، ص 252.

3- مباحث نحوي، مانند مبحث تضمين در نحو در ج 1، ص 62 - 61؛ دليل نام گذاري فاء فصيحه در ج 1، ص 368؛ بحث تفصيلي درباره ي اذا در ج 5، ص 120 - 119.

3-1) نقل اختلاف نظر نحويان و داوري ميان آنان از جمله در ج 2، ص 120 - 119؛ ج 4، ص 442 - 440.

3-2) مخالفت با برخي مباحث نحويان با استناد به متن صحيفه ي سجاديه، از جمله در ج 1، ص 427 - 426 ، 391.

3-3) مؤلف در پاره اي از مباحث ادبي به كتاب شرح صمديه ي خود، الحدائق الندية في شرح الصمدية، ارجاع مي دهد، از جمله در ج 1، ص 368؛ ج 4، ص 252.

4- مباحث بلاغي، مانند مبحث اقتباس و تضمين در ج 1، ص 299 - 297؛ باب تكميل در ج 1، ص 388؛ مبحث قصر در ج 1، ص 390 و ج 2، ص 313؛ مبحث استعاره در ج 2، ص 104 - 103 و ج 6، ص 123 - 121؛ مجاز عقلي در ج 2، ص 230 و ج 4، ص 478؛ كنايه در ج 1، ص 318 - 317؛ تجريد در ج 2، ص 479 - 478؛ حقيقت و مجاز در ج 4، ص 101 - 100؛ تشبيه در ج 6، ص 164 - 163.

5- استفاده ي فراوان از اشعار:

5-1) در شرح مباحث لغوي و نحوي، از جمله در ج 1، ص 501 ، 395 ، 394.

5-2) در بيان معاني و مضامين، از جمله در ج 3، ص 420 - 418 در بحث از عزت نفس، غنا و بخل.

ب) مباحث مربوط به قرآن و علوم قرآني و حديث رجال:

1- تفسير و تبيين بسياري از آيات قرآن در ضمن شرح ادعيه، از جمله در ج 2، ص 61 - 60 ، 48؛ ج 6، ص 231 - 230.

2- بحث در تفسير و تأويل، از جمله در ج 5، ص 435 - 433.

3- مباحث علوم قرآني مانند بحث از واژه ي قرآني و قرائات سبع در ج 5، ص 394 - 389؛ بحث از محكم و متشابه در ج 5، ص 428 - 421.

4- اصطلاحات علم الحديث در ج 1، ص 67 ، 61 ، 54.

5- مباحث رجالي در شرح اسناد صحيفه ي سجاديه در ج 1، ص 199 - 198 ، 68 ، 66 - 63.

ج) مباحث كلامي، حكمي و عرفاني:

1- مباحث كلامي مانند: مبحث امامت و ديدگاه زيديه در ج 1، ص 91؛ علم امام عليه السلام در ج 1، ص 97؛ اوليت پروردگار در ج 1، ص 238 - 237؛ رؤيت خداوند در ج 1، ص 254 - 245؛ مشيت و اراده ي پروردگار در ج 1، ص 269 - 264؛ بحث ثوابت و عقاب در ج 1، ص 296 - 293؛ توحيد در ج 1، ص 325 - 322؛ تجسم اعمال و برزخ و عام اشباح در ج 1، ص 338 - 332؛ بحث شفاعت در ج 1، ص 500 - 496؛ حقيقت ايمان در ج 3، ص 279 - 266؛ عصمت انبياء و ائمه عليهم السلام در ج 2، ص 474 - 471؛ استعمال صيغه ي مبالغه در صفات پروردگار در ج 4، ص 278 - 277؛ رسالت و امامت از ديدگاه عقل و نقل در ج 6، ص 395 - 391.

1-1) حل برخي ايرادات كلامي مانند: الرضا بالشي ء لا ينافي الدعاء در ج 3، ص 66؛ زيارت قبر پيامبر و امامان عليهم السلام در ج 4، ص 18 - 17.

2- مباحث حكمي: مانند بحث فلسفي واجب الوجود در ج 5، ص 21.

2-1) نقل مطالب حكما درباره ي «رياح» در ج 2، ص 54؛ «حركت و سكون» در ج 2، ص 218؛ «عبادت» در ج 2، ص 246 - 245.

3- نقل مطالب عارفان، از جمله در ج 2، ص 127 (بحث خوف و رهبة) ؛ ج 3، ص 132 (هيبت) ؛ ج 3، ص 282 (نيت) ؛ ج 4، ص 47 - 46 (روح) .

2- مباحث فقهي، مانند ج 5، ص 12 - 11 (نماز شب) ، ج 6، ص 57 - 55 (صله ي رحم)

ه- مباحث جغرافيايي و نجومي، مانند ج 4، ص 226 - 221؛ ج 5، ص 521 - 517.

و- طرح تفصيلي برخي مباحث همچون؛ بحث استنظار شيطان و ديدگاه معتزله و اشاعره درباره ي آن در ج 5، ص 52 - 46؛ استخاره و انواع آن در ج 5، ص 144 - 126؛ صحابي و مراتب صحابه در ج 2، ص 109 - 108 ، 98 - 94.

ز- ذكر گفته هاي بزرگان از جمله خواجه نصيرالدين طوسي در ج 2، ص 127؛ ج 3، ص 275 ، 130 و شيخ بهايي در ج 2، ص 370 - 369 ، 240 ، 189.

مرحوم مؤلف در ضمن مباحث خود به صدها آيت و روايت استشهاد جسته است. [1] مصحح محترم كتاب براي تصحيح آن رنج فراواني برده كه سعيش مشكور باد، ولي نقيصه اي كه در چاپ كتاب به چشم مي آيد عدم اعراب گذاري متن دعاي صحيفه و عدم اعراب گذاري اشعار و ادبيات است، برخي آيات قرآن نيز كه اعراب گذاري شده اعراب آن به طور اشتباه چاپ شده است. از جمله در ج 1، ص 333 آيه ي شريفه ي «ان الحسنات يذهبن السيئات» به شكل ان الحسنات يذهبن السيئات چاپ شده است.

خوشبختانه در آخر هر يك از مجلدات هفت گانه ي «رياض السالكين» برخي فهرستهاي كارآمد موجود است و فهرستهاي تكميلي كه جداگانه با عنوان «فهارس رياض السالكين» به كوشش جناب شيخ محمدحسين مظفر به چاپ رسيده، دسترسي به مطالب كتاب را آسان كرده است. برخي از نتايجي كه جناب مظفر در فهرست خود بدانها اشاره كرده جهت مزيد فايده ذكر مي گردد:

1- در توضيح معاني واژگان، اعتماد سيد علي خان بيشتر بر راغب اصفهاني است. [2] .

2- اعتماد سيد علي خان از ميان تفاسير عامه، بيشتر بر تفسير فارسي بيضاوي است. [3] .

3- از ميان مجموعه هاي روايي، اعتماد سيد علي خان بيشتر بر كتاب شريف «كافي» است. [4] .

4- از ميان فرهنگهاي لغت، اعتماد مؤلف بيشتر بر «قاموس» فيروزآبادي است.

[5] .

5- به مصداق «ان الجواد قد يكبو» مرحوم سيد علي خان در پاره اي از مسائل لغوي و برخي تعريف ها و ذكر پاره اي ابيات و انتساب روايات به معصومان عليهم السلام دچار لغزش هايي شده كه جناب مظفر در خاتمه ي فهارس خود بدانها اشارت كرده است. [6] .

امثال، قصص و حكايات نيز سهمي وافر در كتاب «رياض السالكين» ايفا مي كنند. [7] با نگاهي به فهرست كتابها و منابع «رياض السالكين» [8] مي توان به گستره ي كار مرحوم سيد علي خان پي برد.

به واقع «رياض السالكين» بوستاني است كه سالكان را ره مي نمايد و در سايه سار دعاهاي حضرت سجاد عليه السلام فرشيان زمين را به عرش برين مي رساند و مبتديان و منتهيان را به كار مي آيد. بدان اميد كه همگان از نسيم اين بوستان بهره ور گرديم. آمين.