بازشناسي و معرفي آثار پيراموني صحيفه سجاديه، پيش از اين چندين بار به اشكال مختلف انجام پذيرفته است. شيخ آقا بزرگ تهراني در كتاب گرانسنگ الذريعة الي تصانيف الشيعة، ج 13، صص 359 - 345 از حدود 64 شرح و ترجمه صحيفه ياد كرده است. فؤاد سزگين - دانشمند ترك - نيز در كتاب «تاريخ نگارش هاي عربي» ج 1، صص 747 - 745 به اجمال 20 شرح صحيفه را معرفي مي كند.

پس از آن نيز جناب سيد محمد حسين حسيني جلالي در تكنگاري مفصل خود براي صحيفه سجاديه [1] صص 59 - 29 را (با عنوان «الصحيفة عبر القرون») به تهيه سالشمار رويدادهاي فرهنگي صحيفه سجاديه اختصاص داده اند. ايشان با جستجوي اخبار و نسخ صحيفه سجاديه و شروح آن از قرن دوم تا روزگار ما، با ذكر سنوات، همه فعاليت هاي انجام شده حول صحيفه -اعم از روايت، استنساخ، قرائت، سماع، شرح، ترجمه، اجازه، چاپ و.... - را نشان داده اند.



[ صفحه 19]



اما تنها كتابي كه جداگانه موضوع «كتابنامه ي صحيفه ي سجاديه» را بررسي كرده، نوشته اي است با همين نام از حسين درگاهي [2] كه در چند بخش به معرفي نسخه هاي خطي، چاپها، اسناد، ملحقات، شرح هاي فارسي، شرح هاي عربي، ترجمه ها، مستدركات و... صحيفه سجاديه پرداخته است.

شايد در نگاه نخست، وجود اين منابع، ما را از پژوهشي دوباره، در اين زمينه مستغني نشان دهد؛ اما پس از بررسي هاي متعدد مشخص شد كه علي رغم كوشش هاي فراواني كه در تهيه اين مجموعه ها صورت گرفته، هنوز تا حد مطلوب فاصله زيادي وجود دارد. و همچنان نياز به تهيه فهرست كاملي از شروح و ترجمه هاي صحيفه سجاديه باقي است.

بايد چنين اظهار داشت كه دو كتاب نخست، تأليفي مستقل درباره ي صحيفه نيستند. ولي متأسفانه دو كتاب ديگر نيز كه منحصرا در اين باب به نگارش درآمده اند ناقص و ناروشمند هستند. يا عناوين زيادي از قلم افتاده، يا تكرارهاي زيادي در همان مقدار ذكر شده به چشم مي خورد. مجموعه اي اطلاعات بدون هيچ گونه تحليل و داوري و ارزش گذاري در كنار هم قرار داده شده اند تا نامي با عنوان «كتابشناسي» بر آنها نهاده شود. به همين علت است كه مثلا كتاب «التعليقة السجادية» از مراد تفرشي را به عنوان شرحي بر صحيفه سجاديه معرفي كرده اند [3] حال آن كه با كمي تأمل مي توان دريافت كه بر خلاف اسمش، شرح من لا يحضره الفقيه شيخ صدوق است. [4] يا اين كه در ذكر نسخه هاي خطي تعليقه فيض كاشاني بر صحيفه، نسخه هايي از «ذريعة الضراعة» - ديگر كتاب فيض» نيز به چشم مي خورد. [5] شايد كه هر دو را يك تأليف با دو عنوان پنداشته اند.

مجموعه اين كاستي ها و نقصان ها ضرورت گردآوري پژوهشي ديگر در باب آثار مكتوب پيراموني صيحفه را به وضوح نشان مي داد. به همين جهت و براي پاسخ گويي به



[ صفحه 20]



اين انگيزه، پژوهش حاضر به سامان رسيد و بدين صورت درآمد. نكاتي كه در هنگام تهيه آن مد نظر بودند بدين قرار مي باشند:

1- اين نوشته فقط شروح و ترجمه هايي از صحيفه سجاديه را شامل مي شود كه نسخه يا نسخه هايي خطي از آن ها هم اكنون در دسترس مي باشد، كه براي شناسايي آن ها تمامي فهرستهاي نسخه هاي خطي مربوط به كتابخانه هاي مخلتف ايران و تعداد معتنابهي مربوط به كشورهاي خارجي به دقت بررسي شدند.

2- كار ما در اين مقاله درباره هر كتاب در دو بخش است: كتابشناسي و نسخه شناسي.

نخست تا آن جا كه مقدور بوده، درباره كتابشناسي هر كتاب سخن گفته شده: نام كتاب، نام نگارنده، مهدي اليه، سال نگارش و بخش هاي آن، سپس آغاز و انجام نسبتا مفصلي از هر كتاب آورده شده تا در معرفي سبك هر اثر و براي شناسايي ديگر نسخه هاي مجهول، سودمند واقع شود. گاهي نيز كه مؤلف كتاب ناشناخته مانده بود سعي شد به زندگي وي و ساير تأليفاتش تا حد ميسور پرداخته شود. آن گاه به نسخه شناسي پرداخته شده و مشخصات هر نسخه از قبيل: نام كتابخانه، شماره نسخه، نوع خط، كاتب، تاريخ، كتابت، خصوصيات نسخه، ويژگي هاي علمي يا هنري آن، نام مالكان، شماره برگها و سطور و آدرس فهرست بهره برداري شده در معرفي نسخه ذكر شده است.

3- سعي ما بر آن بوده است كه ابتدا تمام اطلاعاتي كه در مورد يك كتاب در منابع مختلف مطرح شده را گرد آوري كنيم و سپس با رؤيت تعداد معتنابهي از نسخ خطي در كتابخانه هاي مختلف، اشكالات متعددي كه در معرفي آنها رخ داده را اصلاح كنيم. در چنين مواردي گاهي كتابي در منابع مختلف به چند تن نسبت داده شده بود كه با كوشش هاي پي گير و مداوم معماي برخي از آنها گشوده و تعدادي ديگر لا ينحل باقي ماند. اين ها همه نه از جهت خرده گيري بر مؤلفين محترم آنها، بلكه براي كشف حقيقت بود و اين كه پژوهندگان صرفا با انتساب كتاب به كسي كار را پايان يافته نپندارند. در مواردي نيز در فهرستهاي نسخه هاي خطي، هيچ توضيح راهگشايي براي معرفي برخي نسخ به دست نيامد و رؤيت آنها نيز ميسر نشد. ناچار به ذكر همان اطلاعاتي كه در فهرستها آمده بود بسنده كرديم.



[ صفحه 21]



4- از بيش از 1100 نسخه شناسايي شده از صحيفه سجاديه در ايران، دست كم 1/3 آنها داراي ترجمه زيرنويس هستند؛ ولي اغلب فهرستنگاران در معرفي اين گونه نسخ به ذكر آغاز و انجام و اطلاعات اين ترجمه ها نپرداخته اند. لذا مناسب ديده شد تا اين نوع ترجمه ها - به جز مواردي كه در فهرستها معرفي شده اند - كنار گذاشته شوند تا ان شاء الله بعدها به صورتي مفصل تر مورد بررسي قرار بگيرند.

5- از فهرستهاي منتشر نشده فراواني نيز استفاده فراواني به عمل آمد كه بر خود لازم مي دانم از همه ي مؤلفين آنها به سبب اين كه يادداشتهاي خود را بي دريغ در اختيار اين جانب قرار دادند سپاسگزاري كنم.

اين فهرستها عبارتند از:

الف) فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه عمومي حضرت آيت الله العظمي گلپايگاني قم، ابوالفضل حافظيان و علي صدرايي خويي.

ب) فهرست نسخه هاي خطي مركز احياء ميراث اسلامي قم، سيد جعفر حسيني اشكوري.

ج) فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مسجد اعظم قم، محمود طيار مراغي و حسن حسن زاده مراغي.

د) فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه هاي شيراز، محمد بركت.

ه) فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه عمومي اميرالمؤمنين عليه السلام نجف، مرحوم سيد عبدالعزيز طباطبايي. [6] .

در اين جا اين نكته بايد ذكر شود كه در پيش گرفتن اين چند مورد به ظاهر آسان، علي رغم آن كه زمان زيادي را به خود اختصاص داد و دشواري هاي فراواني براي نويسنده به همراه داشت، اما فوايد مهمي نيز بر آن مترتب است، از جمله: با مشخص شدن كارهاي انجام شده پيرامون يك كتاب، اعم از ترجمه و شرح و ملحقات و... و قرار گرفتن اطلاعاتي آنها در كنار هم، سير تاريخي تأثير گذاري و تأثير پذيري آن كتاب رابه توجه به شرايط زماني و مكاني



[ صفحه 22]



مي توان شمخص كرد. از طرفي ديگر تعين كننده ميزان اقبال هر كدام از اين نگاشته ها در طول تاريخ است.(با توجه به نسخه هاي برجاي مانده، چگونگي نسخه و...) همچين پراكندگي مكاني نسخه ها نيز - كه در اين نوشته به سهولت قابل دستيابي است - در صورت توجه و تحقيق حاوي نكات جديدي از علايق هر منطقه خواهد بود (اعم از مكان استنساخ نسخه يا محل نگهداري كنوني آن يا نقل و انتقالات قبلي اش) فايده ديگر آن هم كمك به فهرستنگاران نسخ خطي براي شناسايي نسخه هاي مجهول خواهد بود.

در اين مقدمه به عنوان نمونه به قسمتي از موارد ذكر شده در تأثير علامه محمد تقي مجلسي در گسترش نسخه هاي صحيفه سجاديه، اشاره شد، اما بررسي تمام اين امور فرصت و مجال ديگري را مي طلبد كه اميدوارم بدان نيز موفق شوم.

كلام آخر را نيز به قدراني و تشكر از تمام كساني كه بدون ياريشان اين كار به سرانجام نمي رسيد، اختصاص مي دهم.

در آغاز از جناب حجت الاسلام و المسلمين دكتر سيد محمود مرعشي نجفي، كه مقدمات چاپ اين كتاب را در ضمن منشورات كتابخانه ي بزرگ حضرت آيت الله العظمي مرعشي نجفي فراهم ساختند، سپاسگزاري مي كنم. همچنين جناب آقاي محمد اسفندياري كه در به پايان رسيدن آن نقش به سزايي داشتند و هميشه پذيراي مراجعات مكرر من بودند. جناب آقاي علي صدرايي خويي كه فيش هاي فهرستگان حديث شيعه را در اختيار اين جانب قرار دارند. جناب آقاي ابوالفضل حافظيان كه در طول مدت پژوهش، همواره جوابگوي مشكلات و سؤالات من بودند. جناب آقاي محمد كاظم رحمتي كه با پيگيري هاي مداوم خود مرا به ادامه و انجام كار تشويق مي كردند. و جناب آقاي سيد جعفر حسيني اشكوري كه چند نسخه اي را كه براي ادامه كار مورد نيازم بود، در اختيار قرار دادند.

از تمام كساني كه اسمشان در اين مختصر نيامد نيز سپاسگزارم.

سيد محمد حسين حكيم



[ صفحه 23]