در مقالات گذشته گفتيم از ابعاد قابل بررسي در سيره امامان (ع) بررسي دعاها، اشک ها و گريه ها و مناجات هاي امامان است . در مقاله پيشين از برخي دعاهاي معروف امامان ياد کرديم و وعده داديم در اين نوبت پيرامون صحيفه سجاديه سخني داشته باشيم . اينک بحثي کوتاه پيرامون صحيفه سجاديه را از نظرتان مي گذرانيم:



از گنجينه هاي ارزشمند دعاهاي امامان (ع)، صحيفه سجاديه است که در بردارنده برخي از دعاهاي حضرت امام زين العابدين (ع) است . صحيفه سجاديه کانوني از معارف بلند الهي در ابواب مختلف است و در يک ارزيابي واقع بينانه مي توان آن را ابزار رساي فرهنگي براي مقابله با هجوم فرهنگي دانست که خلفاي ناشايست باب آن را گشوده بودند . بي ترديد اگر اين حرکت ارزشمند فرهنگي در کنار گستره فرهنگي ديگر امامان نبود، اين مهاجمان فرهنگي اثري از اسلام ناب محمدي (ص) باقي نمي گذاردند . اهل دانش اذعان دارند که صحيفه سجاديه از نظر جايگاه ارزشي پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترين منابع معرفتي جاي گرفته است . بزرگان علم و ادب سه نام بر صحيفه گذارده اند که گوياي جايگاه رفيع اين کتاب عظيم الشان است: 1 - اخت القرآن (خواهر قرآن) 2 - انجيل اهل بيت 3 - زبور آل محمد (ص) (1).



نقل کرده اند که برخي از اديبان بصره در مقام تحقير صحيفه سجاديه گفتند که چندان کار عظيمي نيست من هم مي توانم همانند آن را املاء کنم قلم برگرفت و سرش را پايين انداخت، ديگر نتوانست سر بلند کند تا مرد . (2)



آري همان گونه که با کتاب عظيم وحي الهي کسي را ياراي مقابله نيست و بعد از چهارده قرن تحدي قرآن (3) هنوز کسي را ياراي پاسخ گويي نبوده و نخواهد بود، کتب برگرفته از چشمه وحي نيز همين خصيصه را داشته و بشر عادي توان انشا مضامين بلند آنها را ندارد .



صحيفه سجاديه خزانه پرگوهر سلطان ملک و ملکوت، حاکم عرصه گاه ناسوت و لاهوت امير کشور جلال و جبروت، فرمانرواي جهان صدق و عشق، مولاي عارفان روشن دل، و پيشواي عاشقان عامل، وجود مقدس حضرت سجاد - عليه السلام - است . اين خزانه گنج هاي حکمت دارد و هر آنچه براي رشد و کمال انسان لازم است در اين منبع گنجانده شده است .



صحيفه، مدرسه اي است که معلم آن امام چهارم - عليه السلام است و اين معلم است که با اين کتاب جهانيان را در تمام اعصار درس مي دهد و هر کس را در حد توان و قدرتش و به اندازه تکليف و استعدادش به مقامي که بايد برسد مي رساند . «صحيفه » درياي پرخروش فيض الهي است که لؤلؤ و مرجانش از شمار بيرون و اشياي پرقيمتش از حد احصاء خارج است . «صحيفه » خورشيد پرفروغي است که چون نهال وجود انسان در پرتو تابنده اش قرار گيرد تبديل به شجره طيبه گردد .



«صحيفه » آفتاب پرحرارت الهي است که از مشرق وجود حضرت زين العابدين براي تربيت درخت وجود انسان طلوع کرده، و تا عمق ابديت از فروغ بخشي باز نخواهد ماند .



«صحيفه » ميزان سنجش سره از ناسره، حق از باطل، نور از ظلمت، درستي از نادرستي، حيات از مرگ، دنيا از آخرت و سلامت از مرض است . «صحيفه » چشمه فيض الهي، نجات دهنده از تباهي و رهاننده انسان از گمراهي است . «صحيفه » معلم حکمت، منبع معرفت، جاذب رحمت، ايجاد کننده محبت، سازنده شخصيت، به وجود آورنده کرامت و رساننده انسان به مقام با عظمت قرب و معيت است . «صحيفه » ؟ طبيب حاذق، محبوب قلب صادق، آرامش جان عاشق، عذراي دل را وامق، روشنگر مغارب و مشارق، کاشف حقايق، دواي درد نفوس ناطق، کوبنده منافق و به حقيقت چشمه فياض حضرت خالق است . «صحيفه » آرام جان پاک بازان، محرک قلب تيز پروازان، نواي ناي دل نوازان قدرت نفس جوانمردان، عشق عاشقان، عرفان عارفان، پناه بي پناهان راز دل راز داران، آه دل مستمندان به وقت شامگاهان، مناجات پرشور سحرخيزان و سرمايه روح اميدواران است . . .» (4)



«صحيفه سجاديه » فقط کتاب دعا نيست، بلکه کتاب، اعتقادات ، اخلاق، عرفان، مبارزه با ظلم و فساد در اشکال مختلف است .

سند صحيفه سجاديه



در بررسي متوني که از امامان (ع) به ما رسيده است، بايد دو محور مورد بررسي قرار گيرد: 1 - سند 2 - متن .



اين تنها اتقان سند نيست که گوياي صحت حديث است، بلکه بلندي و عمق متن نيز مي تواند دليلي روشن بر اسناد به امام معصوم باشد . بنابر محور دوم ترديدي نيست که متن بلند صحيفه از حضرت امام سجاد (ع) است و جز او کس ديگر را ياراي انشاي اين مضامين بلند نيست . کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ تهراني مي نويسد:



«ان سند الصحيفة قطعي لايقبل الجدل و لاالشک فقد تواتر الي حد اليقين مضافا الي بلاغتها الفائقة التي لاتصدر الا عن هذا الامام العظيم . . . (5) همانا سند صحيفه قطعي است و جايي براي جدل و شک در آن نيست زيرا تواتر آن در حد يقين (به انتساب کتاب به امام سجاد (ع) است) علاوه بر اين بلاغت فوق العاده اين کتاب گوياي آن است که جز از آن امام معصوم صادر نشده است .»



طنطاوي در اين باره گفته است که: «فوق کلام المخلوق، دون کلام الخالق (6) اين کتاب از کلام مخلوق برتر و از کلام خالق پائين تر است .»



فقيه و فيلسوف بزرگ مرحوم شيخ محمد حسين اصفهاني مؤلف حاشيه ارزشمند بر کفايه و مکاسب در کتاب انوار القدسيه در مورد صحيفه مي گويد:



زبوره نور رواق العظمة



يفوق کل الزبر المعظمة



زبوره في الحمد والتمجيد



زينة عرش ربه المجيد



فيه من الاخلاص والتوحيد



ما لا تري عليه من مزيد (7)



زبور او (صحيفه سجاديه) نور رواق عظمت است که از کتاب هاي بلند ديگران برتر است . صحيفه او در حمد و ستايش خداوند، زينت عرش خداي بلند مرتبه است . در اين کتاب آن قدر از اخلاص و توحيد سخن گفته شده که بيش از آن نمي توان گفت .»



اما از جهت سند، راوي صحيفه «متوکل بن هرون » است که آن را از يحيي بن زيد بن علي بن الحسين (ع) گرفته است . او مي گويد در آستانه سفري که يحيي به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسيد، او بسته اي را باز کرد، صحيفه اي بيرون آورد، بر مهر آن بوسه زد و گريست، صحيفه را گشود و به چشمان خويش کشيد آن گاه گفت: اگر نبود که پسر عمويم، امام صادق (ع) از شهادت من خبر داده است، اين صحيفه را به تو نمي دادم، ولي اکنون به تو مي دهم تا در حفظ و نگهداري آن بکوشي . بيم دارم که اين صحيفه به دست بني اميه بيفتد و آن را از اهلش دريغ دارند . متوکل بن هرون مي گويد: صحيفه همراه من بود تا خدمت امام صادق (ع) رسيدم . صحيفه را به آن حضرت نشان دادم، حضرت بسيار خوشحال شد و فرمود: سوگند به خداوند اين خط عمويم زيد و دعاي جدم علي بن الحسين (ع) است آن گاه امام صادق (ع) به پسرش اسماعيل رو کرد و فرمود آن صحيفه اي را که به تو سپرده ام بياور . اسماعيل صحيفه اي را آورد، امام آن را بوسيد و به چشمانش کشيد و فرمود: اين صحيفه به خط پدرم امام باقر (ع) و املاي جدم علي بن الحسين زين العابدين (ع) است . متوکل گويد از امام صادق (ع) درخواست کردم که دو صحيفه را با هم مقابله کنم . امام اجازه فرمود و من دو صحيفه را مقابله کردم و هيچ تفاوتي ميان آن دو نديدم .» (8)



متوکل بن هرون که در سند قرار دارد، نامش متوکل بن عمير است که نام ديگر عمير هرون بوده است و غير از او راويي از يحيي نيست . (9) غالب علماي رجال سخني درباره او ندارند، ولي شيخ تقي الدين حسن بن داوود او را در زمره موثقين راويان آورده است (10) و همين براي وثاقت کافي است، زيرا سکوت، معارض با توثيق نيست . بر اين اساس سند صحيفه نيز مورد اعتماد است . در مقدمه صحيفه آمده است: اهميت دادن اهل بيت و شيعيان به صحيفه موجب شد تا آن را با اسانيد بسياري نقل کنند و اجازات فراواني در نقل آن بدهند .



علامه فقيد، شيخ آقا بزرگ تهراني مي نويسد: سند صحيفه سجاديه در هر طبقه و عصري سرانجام به امام باقر (ع) و زيد شهيد منتهي مي شود که آن دو بزرگوار از علي بن الحسين (ع) نقل کرده اند . سپس مي نويسد: اين صحيفه از متواترات نزد اصحاب است . (11)



محقق بزرگ، سيد محمد باقر، مشهور به داماد، در شرح خويش بر صحيفه مي نويسد: اسانيد شيوخ حديث در نقل صحيفه کامله سجاديه متواتر است و از طرق مختلف آن را نقل کرده اند . (12)

شروح صحيفه



شروح فراواني که تاکنون بر صحيفه نوشته شده است، گوياي عظمت فوق العاده اين کتاب عظيم عرفاني است . برخي از اين شروح بر اساس تتبع کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ عبارت اند از:



1 - شرح صحيفه، اثر ميرزا ابراهيم بن محمد علي سبزواري، ملقب به وثوق الحکماء، متوفاي 1358



2 - شرح صحيفه، نوشته ميرزا ابراهيم بن مير محمد معصوم، متوفاي 1149



3 - شرح صحيفه، شيخ تقي الدين ابراهيم بن علي بن حسن بن محمد بن صالح بن اسماعيل کفعمي صاحب المصباح، متوفاي 1905 هجري قمري



4 - شرح صحيفه، مولا شريف ابوالحسن بن محمد طاهر، متوفاي 1140 ه . ق



5 - شرح صحيفه، ميرزا محمد باقر حسيني فارسي شيرازي



6 - شرح صحيفه، علامه محمد باقر مجلسي



7 - شرح صحيفه، محقق داماد، مير باقر حسيني استرآبادي



8 - شرح صحيفه، مولا بديع هرندي



9 - شرح صحيفه، مولا محمد تقي مجلسي اصفهاني، متوفاي 1070 ه . ق



10 - شرح صحيفه، سيد جمال الدين کوکباني، متوفاي 1339 ه . ق



11 - شرح صحيفه، مولا حبيب الله بن علي کاشاني



12 - شرح صحيفه، شيخ حسن عباس بن محمد علي بلاغي نجفي، صاحب تنقيح المقال



13 - شرح صحيفه، ميرزا حسن بن مولا عبد الرزاق لاهيجي



14 - شرح صحيفه، مولا تاج الدين حسن بن محمد اصفهاني



15 - شرح صحيفه، محقق آقا حسين خوانساري، متوفاي 1099 ه . ق



16 - شرح صحيفه، مولا حسين بن مولا حسن بن حسن جيلاني اصفهاني، متوفاي 1129



17 - شرح صحيفه، سيد حسين بن حسن بن ابوجعفر، متوفاي 1001 ه . ق



18 - شرح صحيفه، شيخ عزالدين حسين بن عبدالله حارثي عاملي، پدر شيخ بهائي، متوفاي 948



19 - شرح صحيفه، مولا خليل بن قاضي قزويني



20 - شرح صحيفه، سيد محمد رضا اعرجي



21 - شرح صحيفه، مولا رضا علي طالقاني



22 - شرح صحيفه، مولا محمد سليم رازي



23 - شرح صحيفه، مولا محمد صالح بن محمد باقر روغني قزويني



24 - شرح صحيفه، سيد صدر الدين بن نصير الدين بن مير محمد صالح طباطبائي



25 - شرح صحيفه، مولا جمال السالکين عبدالباقي خطاط تبريزي



26 - شرح صحيفه، مفتي مير عباس لکنهوئي



27 - شرح صحيفه، مولا عبد الغفار رشتي



28 - شرح صحيفه، ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله ابوالقاسم



29 - شرح صحيفه، ميرزا عبدالله افندي بن ميرزا عيسي تبريزي اصفهاني، صاحب رياض العلاء



30 - شرح صحيفه، مولا محمد طاهر بن حسين شيرازي، ساکن قم



31 - شرح صحيفه، سيد صدر الدين علي بن نظام الدين دشتکي شيرازي، متوفاي 1120



32 - شرح صحيفه، شيخ محقق نورالدين ابوالحسن علي بن عبدالعالي کرکي، متوفاي 940



33 - شرح صحيفه، مولا مفسر ابوالحسن علي بن حسن زواري



34 - شرح صحيفه، شيخ علي بن شيخ زين العابدين بن شيخ محمد بن شيخ حسن بن شهيد ثاني



35 - شرح صحيفه، شيخ علي بن شيخ ابي جعفر محمد بن جمال الدين ابو منصور حسن بن زين الدين شهيد ثاني



36 - شرح صحيفه، ميرزا محمد علي بن نصير چهار دهر رشتي، متوفاي 1334



37 - شرح صحيفه، شيخ محمد بن حاج سليمان حبشي بلخي



38 - شرح صحيفه، ملا فتح الله خطاط



39 - شرح صحيفه، شيخ فخر الدين بن محمد علي طريحي نجفي



40 - شرح صحيفه، سيد محسن بن قاسم بن اسحاق صنعاني زيدي، قرن سيزدهم



41 - شرح صحيفه، سيد محسن بن احمد شاي، متوفاي 1215



42 - شرح صحيفه، ميرزا محمد بن محمد مشهدي مؤلف تفسير کنز الدقائق



43 - شرح صحيفه، شيخ الاسلام بهاء الملة و الدين شيخ بهائي، متوفاي 1030



44 - شرح صحيفه، سيد نعمت الله جزائري، متوفاي 1112، اين شرح به نام «نور الانوار» ناميده شده و نامبرده شرح ديگري بر صحيفه دارد که غير آن است



45 - شرح صحيفه، سيد عليخان شيرازي، موسوم به «رياض السالکين » که از بهترين شروح صحيفه است که اخيرا در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامي قم وابسته به جامعه مدرسين تجديد چاپ شده است (13)

و اما شروح معاصران:



46 - شرح صحيفه، سيد علي نقي فيض الاسلام



47 - في ضلال الصحيفة السجادية، از نويسنده پر تاليف مرحوم محمد جواد مغنيه



48 - شرح صحيفه سجاديه، از مرحوم ميرزا ابوالحسن شعراني



49 - في رحاب الصحيفة السجادية، تاليف عباس علي موسوي لبناني



50 - ديار عاشقان، در هفت جلد ، شرح صحيفه سجاديه حسين انصاريان



51 - ترجمه و شرح صحيفه سجاديه، امامي و آشتياني



52 - شرح و ترجمه صحيفه سجاديه، سيد احمد فهري



53 - تلخيص الرياض، در سه جلد - که تلخيص «رياض السالکين » است - از سيد ابوالفضل حسيني



آنچه گفته آمد، شروحي است که بر مجموعه صحيفه نگاشته شده است، اما شروحي که بر برخي از دعاهاي آن مانند شرح «دعاء مکارم الاخلاق » شرح «دعاء توبه » و . . . فراوان است که از ذکر نام آنها صرف نظر مي کنيم .

آثار ديگر



آثار ديگري که درباره صحيفه انجام شده است عبارت اند از:



1 - المعجم المفهرس لالفاظ الصحيفة السجاديه، که معجم الفاظ صحيفه است، از سيد علي اکبر قرشي



2 - الدليل الي موضوعات الصحيفة السجادية، تاليف شيخ محمد حسين مظفر، که معجم موضوعي صحيفه است



3 - قاموس الصحيفه، تاليف سيد ابوالفضل حسيني، که شرح و توضيح اجمالي برخي از لغات صحيفه سجاديه است .

صحيفه هاي ديگر



گفتني است که صحيفه سجاديه، حاوي 54 دعاي امام سجاد (ع) است که برخي از دعاهاي آن جناب است، لذا برخي از بزرگان دامن همت به کمر زده صحيفه هاي ديگري تدارک ديده اند که دعاهايي که در صحيفه موجود نيست، در آن گرد آورده اند . اين صحيفه ها عبارت اند از:



1 - الصحيفة السجادية الثانيه (به لحاظ آن که صحيفه معروف اول است، اين را دوم ناميده اند). از مرحوم محمد بن حسن الحر العاملي صاحب وسائل الشيعه



2 - الصحيفة السجادية الثالثة، از مرحوم ميرزا عبدالله بن عيسي بن محمد صالح التبريزي اصفهاني، معروف به افندي، صاحب رياض العلماء



3 - الصحيفة السجادية الرابعة، شيخ حاج ميرزا حسين بن محمد تقي بن ميرزا علي محمد نوري



4 - الصحيفة السجادية الخامسة ، تاليف سيد محسن بن عبدالکريم بن علي امين عاملي



5 - الصحيفة السجادية السادسة، تاليف محمد صالح بن ميرزا فضل الله المازندراني الحائري



مجموعه اين صحائف به ضميمه برخي از دعاهاي ديگر امام سجاد (ع) در مجموعه اي کامل تحت عنوان «الصحيفة السجادية الجامعة » توسط مؤسسة الامام مهدي (ع) قم منتشر شده که به حق کاري ارزشمند و شايسته تقدير است .



بررسي مضامين بلند اين صحيفه نوراني مجالي وسيع مي طلبد که به ياري خداوند در مقاله آينده که پيرامون محتواي دعاي امامان (ع) سخن خواهيم گفت، برخي از مضامين بلند اين کتاب شريف را خواهيم آورد . ان شاء الله .