چهارمين امام معصوم، حضرت علي بن الحسين عليه السلام، شخصيتي که جدّ بزرگوارش، حضرت علي بن ابيطالب عليه السلام، او را بهترين فرد روي زمين بعد از پدرش معرفي نموده است، در مدينه منوره در سال 38 هجري چشم به دنيا گشودند. مادر امام شهربانو، دختر يزدگرد سوم ـ آخرين پادشاه سلسله ساساني ـ بوده است.



امام چهارم حضرت علي بن الحسين عليه السلام القاب متعددي دارد:



زين العابدين، سيدالعابدين، زين الصالحين، وارث علم النبيين، وصي الوصيين، خازن وصايا المرسلين، امام المومنين، منارالقانتين، الخاشع، اَلمتهجّد، الزاهد، العابد، العدل، البکّاء، السجّاد، ذوالثَفنات، امام الامّه، ابوالائمه، الزّکي، الامين.







دوران زندگي امام سجاد عليه السلام



دوراني كه امام سجاد عليه السلام در آن زندگي مي كرد، همه ارزش هاي ديني دستخوش تحريف و تغيير امويان قرار گرفته بود و احكام اسلامي بازيچه دست افرادي چون ابن زياد، حجاج و عبدالملك بن مروان بود. حجاج عبدالملك را مهمتر و برتر از رسول خدا صلي الله عليه و آله مي شمرد و برخلاف نصوص ديني از مسلمانان جزيه مي گرفت و با اندك تهمت و افترايي مردم را به دست جلادان مي سپرد.



در سايه چنين حكومتي آشكار بود كه تربيت ديني مردم تا چه اندازه تنزل كرده و ارزش هاي جاهلي چگونه احيا شده است.



به طوري كه دو خطر بزرگ جامعه اسلامي را تهديد مي كرد:



1- فرهنگ هاي متنوع بيگانه 2- خطر تجمل پرستي



از اين رو لازم بود در زمينه علمي كاري انجام شود تا مسلمانان به اصالت فكري و شخصيت قانونگذاري ويژه خود كه از كتاب و سنت در اسلام الهام مي گيرد، واقف گردند. در اينجا ضرورت يك حركت اجتهادي (اطلاع رساني قوي) به نظر مي رسيد تا در چهارچوب تعاليم اسلامي، افق فكري مسلمانان گسترش يابد و بذر اجتهاد و تلاش از براي يافتن راه حق در دل آنها افشانده شود و اين كاري بود كه امام سجاد عليه السلام بدان دست يافت.



خطر دوم ناشي از پيشامد امواج رفاه و آسايش در جامعه اسلامي بود كه عشق سوزاني را كه از ارزش هاي اخلاقي و پيوندهاي روحي در مسلمانان پديد آمده بود را خاموش مي كرد.



امام علي بن الحسين عليهماالسلام اين خطر را احساس كرد و فهميد كه جامعه دچار انحراف شده و روحيه رفاه طلبي و فساد سياسي و اخلاقي و اجتماعي آن را در محاصره قرار داده و از نظر سياسي هيچ روزنه اي براي تنفس وجود ندارد، بنابراين امام سجاد عليه السلام توانست از دعا براي بيان بخشي از عقايد خود استفاده كند و بار ديگر تحركي در جامعه براي توجه به معرفت و عبادت و بندگي ايجاد كند. امام عليه السلام در اين سنگر قدرت بس شگرف تصويرهاي روشني از جامعه اسلامي و وظيفه مسلمانان را در برابر كفرگويان معين مي كند و مبارزه آنان را با منكرات مطرح مي سازد.



دعاي او نشان دهنده اين مطالب است كه در هر حال ولو اين كه همه امكانات مبارزه از يك نفر گرفته شود و به فرض اين كه تنها هم باشد، باز هم مسئوليت تلاش و كوشش از او سلب نمي گردد و بايد از دعا به عنوان حربه مبارزه در راه حق استفاده شود.







صحيفه سجاديه؛ زبور آل محمد صلي الله عليه و آله



1- دعا، منبعى براى معارف



شناخت «صحيفه سجاديه» را مى توان گامى در جهت آشنايى با «معارف اسلام» دانست و در زمينه «عقايد» و «اخلاق» و «شناخت هاى دينى» به آن مراجعه كرد. جهت شناخت دين، منابعى وجود دارد كه از اطمينان، اتقان و صحت خاصى برخوردار است، چرا كه ريشه در كلام الهى و علم لدنّى دارد. برخى از اين منابع عبارتند از:



- قرآن كريم؛



- احاديث پيامبر و ائمه عليهم السلام؛



- دعاهاى معصومين عليهم السلام؛



- زيارتنامه هاى مأثوره.



بحث ما بر محور يكى از اين منابع است، يعنى دعاهايى كه از زبان امام سجاد عليه السلام بيان شده و به ما رسيده و حاوى ظريف ترين و عميق ترين معارف است و بايد قدر اين مجموعه را دانست و با آن مأنوس بود و لحظات شب و روز خويش را با اين دعاها، پر معنويت ساخت. اهل بيت عليهم السلام اهل دعا، تهجد و ذكر بودند. قرآن كريم هم سفارش اكيد به دعا دارد. پيروان ائمه نيز بايد اهل دعا، تضرع و نيايش باشند.



شايد فهم ما قاصر از آن باشد كه از خداى متعال چه بخواهيم و خواسته هاى ما چه باشد؛ ولى در اين زمينه هم اولياى دين، پيشواى ما هستند و با طرح خواسته هاى اساسى تر و متعالى تر كه به سعادت دنيوى و اخروى ما مربوط مى شود، سطح فهم و خواسته ما را بالا مى برند و ما با خواندن اين دعاها، همنوا با معصومين پاك و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او مى شويم و خداوند را از زبان حجت خدا مى خوانيم و در «دعا» نيز شاگرد مكتب اهل بيت عليهم السلام مى شويم.



در مبحث دعا، سر فصل هاى فراوانى وجود دارد كه توجه به آنها مناسب است:



- معنى دعا و اهميت آن؛



- ضرورت آن و نياز بشر به نيايش؛



- آثار روحى، فردى و اجتماعى دعا؛



- ادب و آداب دعا، شيوه صحيح نيايش؛



- شرايط اجابت و موانع اجابت دعا؛



- بحث دعا و اجابت و علل عدم استجابت برخى دعاها؛



- دعاهاى ائمه و اولياء الهى (ادعيه مأثوره)؛



- محتواى دعاها و خواسته ها؛



- سيره معصومين و حالات علما و عرفا در دعا و تهجد؛



- جايگاه خاص امام سجاد عليه السلام كه زين العابدين است؛



- دعا و عمل (همراهى دعا و اقدام)؛



- دعا و سرنوشت و مقدّرات، فايده دعا؛



- آنان كه دعايشان قبول نمى شود؛



- مستجاب الدّعوه ها؛



- دعا و نفرين (دعاى به سود و دعاى به زيان)؛



- دعا براى خود و دعا براى ديگران؛



- دعاهاى قرآنى .







2- اهميت صحيفه سجاديه



اهميت صحيفه سجاديه از آنجاست كه امام معصومى همچون حضرت سجاد عليه السلام با خداى خويش با اين دعاها راز و نياز و نيايش مى كرده است. صحيفه، كه از آن به «زبور آل محمد» نيز ياد مى كنند، هم از نظر گوينده و هم از نظر مخاطب (كه پروردگار است) از ويژگى خاصى برخوردار است. صحيفه سجاديه علاوه بر محتواى عميق و مضامين متعالى كه در اين دعاها نهفته است، از نظر سند نيز از استحكام خاصى برخوردار است.



كتب دعا بسيار است و دعاهاى رايج و منقول هم فراوان؛ ولى دعاهايى كه داراى سند محكم باشد و يقيناً از زبان معصوم تراويده باشد، سنديت بيشترى دارد و مضامين آن هم دلنشين تر خواهد بود. علماى شيعه در طول قرون، كتب متعددى تأليف كرده اند كه حاوى ادعيه گوناگون براى ساعات و ايام و مواقع مختلف است؛ از قبيل «اقبال» سيد بن طاووس، «البلد الامين» كفعمى، «جمال الاسبوع» سيدبن طاووس، «الدّعوات» قطب راوندى، «عُدّة الداعى» ابن فهد حلى، «المصباح» كفعمى، «مفتاح الفلاح» شيخ بهايى و «مفاتيح الجنان» محدّث قمى.



اما «صحيفه سجاديه» در اين ميان جايگاه خاصى دارد. فصاحت و بلاغت و عمق معانى آن درخور دقت است. سند آن بسيار معتبر مى باشد و اهل بيت عصمت، پيوسته مواظبت و مراقبت از اين كتاب را - كه ميراث ارزشمند امام زين العابدين عليه السلام است - به ديگران توصيه مى كردند. در كتاب هاى مبسوط، درباره سلسله سند اين دعاها، بحث هاى كارشناسى و علمى دقيقى انجام گرفته كه در اين مختصر نمى گنجد.







3- نگاهى به محتواى صحيفه



دوره حيات امام سجاد عليه السلام، يكى از سخت ترين و خفقان بارترين دوره ها براى اهل بيت و ائمه عليهم السلام بود و محدوديت هاى بسيارى از سوى امويان براى امامان شيعه اعمال مى شد. از اين رو براى امام سجاد عليه السلام زمينه داير كردن جلسات بحث و تفسير و فقه و علوم ديگر ميسر نبود.



آن حضرت، بسيارى از معارف ناب اسلامى را در قالب دعاهاى صحيفه بيان داشته است. از اين رو مى بينيم كه در دعاهاى اين كتاب، ظريف ترين مباحث خداشناسى، هستى شناسى، عالم غيب و فرشتگان، رسالت انبيا، جايگاه پيامبر و اهل بيت عليهم السلام، فضايل و رذايل اخلاقى، حالات خاص انسان، شيوه هاى شيطان در گمراه ساختن مردم، گراميداشت اعياد و يوم الله هاى مختلف، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشارات تاريخى و سيره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، يادآورى نعمت هاى مختلف خداوند و وظيفه شكر و سپاس، آيات آفاقى و انفسى پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذكر، نماز و عبادت و ... ده ها موضوع مهم ديگر مطرح است. قالب، قالب دعا و نيايش است ولى مضمون، تبيين دين و ارزش هاى اخلاقى و معارف قرآنى و وظايف عبادى و آداب بندگى است.



صحيفه سجاديه، حاوى 54 دعاست. برخى از دعاها بلند و مفصل است و برخى ديگر نسبتاً كوتاه تر.



مناسبت ها و جايگاه ها و مواقع خواندن اين دعاها، در فهرست صحيفه سجاديه آمده است و مى توان به آن مراجعه نمود. برخى از عناوين اين دعاها از اين قرار است:



دعا در ستايش خداوند، حاملان عرش و فرشتگان، دعا براى خود و خويشاوندان، دعا در سختى ها و رنج ها، براى پناه بردن به خدا، آمرزش خواهى، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بيمارى، پناه بردن به خدا از شيطان، مكارم اخلاق، براى تندرستى، براى پدر و مادر و فرزندان، براى همسايگان و دوستان، دعا براى مرزداران، براى توبه، هنگام تنگى رزق، هنگام شنيدن صداى رعد، هنگام ديدن ماه نو، هنگام فرا رسيدن يا سپرى شدن ماه رمضان، روز عيد فطر و عرفه، دعاى ختم قرآن و ...



اينگونه بهره گيرى از مناسبت ها، سراسر زمان و فرصت هاى يك مسلمان نيايشگر و اهل انس با خدا را مى پوشاند؛ زيرا براى هر لحظه و موقعيتى، دستورالعملى براى نيايش به درگاه خداوند وجود دارد.