1. دعا، منبعى براى معارف



شناخت «صحيفه سجاديه» را مى توان گامى در جهت آشنايى با «معارف اسلام» دانست و در زمينه «عقايد» و «اخلاق» و «شناخت هاى دينى» به آن مراجعه كرد.



جهت شناخت دين، منابعى وجود دارد كه از اطمينان، اتقان و صحت خاصى برخوردار است، چرا كه ريشه در كلام الهى و علم لدنّى دارد. برخى از اين منابع عبارتند از:



- قرآن كريم؛



- احاديث پيامبر و ائمه عليهم السلام؛



- دعاهاى معصومين عليهم السلام؛



- زيارتنامه هاى مأثوره.



بحث ما بر محور يكى از اين منابع است، يعنى دعاهايى كه از زبان امام سجاد عليه السلام بيان شده و به ما رسيده و حاوى ظريف ترين و عميق ترين معارف است و بايد قدر اين مجموعه را دانست و با آن مأنوس بود و لحظات شب و روز خويش را با اين دعاها، پر معنويت ساخت. اهل بيت عليهم السلام اهل دعا، تهجد و ذكر بودند. قرآن كريم هم سفارش اكيد به دعا دارد. پيروان ائمه نيز بايد اهل دعا، تضرع و نيايش باشند.



شايد فهم ما قاصر از آن باشد كه از خداى متعال چه بخواهيم و خواسته هاى ما چه باشد؛ ولى در اين زمينه هم اولياى دين، پيشواى ما هستند و با طرح خواسته هاى اساسى تر و متعالى تر كه به سعادت دنيوى و اخروى ما مربوط مى شود، سطح فهم و خواسته ما را بالا مى برند و ما با خواندن اين دعاها، همنوا با معصومين پاك و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او مى شويم و خداوند را از زبان حجت خدا مى خوانيم و در «دعا» نيز شاگرد مكتب اهل بيت عليهم السلام مى شويم.



در مبحث دعا، سر فصل هاى فراوانى وجود دارد كه توجه به آنها مناسب است:



- معنى دعا و اهميت آن؛



- ضرورت آن و نياز بشر به نيايش؛



- آثار روحى، فردى و اجتماعى دعا؛



- ادب و آداب دعا، شيوه صحيح نيايش؛



- شرايط اجابت و موانع اجابت دعا؛



- بحث دعا و اجابت و علل عدم استجابت برخى دعاها؛



- دعاهاى ائمه و اولياء الهى (ادعيه مأثوره)؛



- محتواى دعاها و خواسته ها؛



- سيره معصومين و حالات علما و عرفا در دعا و تهجد؛



- جايگاه خاص امام سجاد عليه السلام كه زين العابدين است؛



- دعا و عمل (همراهى دعا و اقدام)؛



- دعا و سرنوشت و مقدّرات، فايده دعا؛



- آنان كه دعايشان قبول نمى شود؛



- مستجاب الدّعوه ها؛



- دعا و نفرين (دعاى به سود و دعاى به زيان)؛



- دعا براى خود و دعا براى ديگران؛



- دعاهاى قرآنى .



2. اهميت صحيفه سجاديه



اهميت صحيفه سجاديه از آنجاست كه امام معصومى همچون حضرت سجاد عليه السلام با خداى خويش با اين دعاها راز و نياز و نيايش مى كرده است. صحيفه، كه از آن به «زبور آل محمد» نيز ياد مى كنند، هم از نظر گوينده و هم از نظر مخاطب (كه پروردگار است) از ويژگى خاصى برخوردار است. صحيفه سجاديه علاوه بر محتواى عميق و مضامين متعالى كه در اين دعاها نهفته است، از نظر سند نيز از استحكام خاصى برخوردار است.



كتب دعا بسيار است و دعاهاى رايج و منقول هم فراوان؛ ولى دعاهايى كه داراى سند محكم باشد و يقيناً از زبان معصوم تراويده باشد، سنديت بيشترى دارد و مضامين آن هم دلنشين تر خواهد بود.



علماى شيعه در طول قرون، كتب متعددى تأليف كرده اند كه حاوى ادعيه گوناگون براى ساعات و ايام و مواقع مختلف است؛ از قبيل «اقبال» سيد بن طاووس، «البلد الامين» كفعمى، «جمال الاسبوع» سيد بن طاووس، «الدّعوات» قطب راوندى، «عُدّة الداعى» ابن فهد حلى، «المصباح» كفعمى، «مفتاح الفلاح» شيخ بهايى و «مفاتيح الجنان» محدّث قمى.



اما «صحيفه سجاديه» در اين ميان جايگاه خاصى دارد. فصاحت و بلاغت و عمق معانى آن درخور دقت است. سند آن بسيار معتبر مى باشد و اهل بيت عصمت، پيوسته مواظبت و مراقبت از اين كتاب را - كه ميراث ارزشمند امام زين العابدين عليه السلام است - به ديگران توصيه مى كردند. در كتاب هاى مبسوط، درباره سلسله سند اين دعاها، بحث هاى كارشناسى و علمى دقيقى انجام گرفته كه در اين مختصر نمى گنجد.



3. نگاهى به محتواى صحيفه



دوره حيات امام سجاد عليه السلام، يكى از سخت ترين و خفقان بارترين دوره ها براى اهل بيت و ائمه عليهم السلام بود و محدوديت هاى بسيارى از سوى امويان براى امامان شيعه اعمال مى شد. از اين رو براى امام سجاد عليه السلام زمينه داير كردن جلسات بحث و تفسير و فقه و علوم ديگر ميسر نبود.



آن حضرت، بسيارى از معارف ناب اسلامى را در قالب دعاهاى صحيفه بيان داشته است. از اين رو مى بينيم كه در دعاهاى اين كتاب، ظريف ترين مباحث خداشناسى، هستى شناسى، عالم غيب و فرشتگان، رسالت انبيا، جايگاه پيامبر و اهل بيت عليهم السلام، فضايل و رذايل اخلاقى، حالات خاص انسان، شيوه هاى شيطان در گمراه ساختن مردم، گراميداشت اعياد و يوم الله هاى مختلف، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشارات تاريخى و سيره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، يادآورى نعمت هاى مختلف خداوند و وظيفه شكر و سپاس، آيات آفاقى و انفسى پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذكر، نماز و عبادت و... ده ها موضوع مهم ديگر مطرح است. قالب، قالب دعا و نيايش است ولى مضمون، تبيين دين و ارزش هاى اخلاقى و معارف قرآنى و وظايف عبادى و آداب بندگى است.



صحيفه سجاديه، حاوى 54 دعاست. برخى از دعاها بلند و مفصل است و برخى ديگر نسبتاً كوتاه تر.



مناسبت ها و جايگاه ها و مواقع خواندن اين دعاها، در فهرست صحيفه سجاديه آمده است و مى توان به آن مراجعه نمود. برخى از عناوين اين دعاها از اين قرار است:



دعا در ستايش خداوند، حاملان عرش و فرشتگان، دعا براى خود و خويشاوندان، دعا در سختى ها و رنج ها، براى پناه بردن به خدا، آمرزش خواهى، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بيمارى، پناه بردن به خدا از شيطان، مكارم اخلاق، براى تندرستى، براى پدر و مادر و فرزندان، براى همسايگان و دوستان، دعا براى مرزداران، براى توبه، هنگام تنگى رزق، هنگام شنيدن صداى رعد، هنگام ديدن ماه نو، هنگام فرا رسيدن يا سپرى شدن ماه رمضان، روز عيد فطر و عرفه، دعاى ختم قرآن و...



اين گونه بهره گيرى از مناسبت ها، سراسر زمان و فرصت هاى يك مسلمان نيايشگر و اهل انس با خدا را مى پوشاند؛ زيرا براى هر لحظه و موقعيتى، دستورالعملى براى نيايش به درگاه خداوند وجود دارد.